Η Σάμος άλλοτε,
Η Σάμος σήμερα
 Στα μάτια των τουριστών
(και όχι μόνο)
 

Του Θανάση Παπακωνσταντίνου*

Ας αρχίσουμε με μια παραδοχή. Ένας τόπος έλκει επισκέπτες όταν υπάρχουν σημεία αναφοράς, ικανά να τραβήξουν την προσοχή ή και το ενδιαφέρον. Η αναγνώριση του Πυθαγορείου (τοποθεσία που ήταν κτισμένη η Σάμος) ως μνημείο παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς από την UNESCO (σε συνεπικουρία με τη γειτνίαση του νησιού με την πολύ πιο φημισμένη Έφεσσο), ήταν το έναυσμα για τον τουρισμό στη Σάμο, ήδη δειλά -δειλά από τη δεκαετία του 60. Μιλάμε για μια εποχή που οι υποδομές στο νησί ήταν φτωχές, το μέρος απαξιωμένο στα μυαλά και τα μάτια των κατοίκων, αφού οι σειρήνες της μετανάστευσης (στην Αθήνα κυρίως, αλλά και σε χώρες του εξωτερικού) δελέαζαν τους όλο και λιγότερους διαμένοντες εδώ.

Παρ’ όλες τις αντιξοότητες η Σάμος, όπως και μια σειρά μετέπειτα τουριστικών προορισμών, είχε να επιδείξει ένα σημαντικό κοινωνικό κεφάλαιο, συνδεδεμένο με την ιστορική διαδρομή και τις παραδόσεις της. Ο πρωτογενής τομέας της είχε πέρα από την οινοπαραγωγή πολλά να προσφέρει, η αγνότητα στα πολλά και ποικίλα προϊόντα της, οι θρούμπες, οι χαμάδες, η γιορτή, οι μανίτες, το πευκόμελο και όλη η αιγαιοπελαγίτικη γαστρονομία που ήταν κυρίαρχη εδώ, αγαπήθηκαν και από τους φιλοξενούμενους και διαδόθηκαν και έξω από την επικράτειά της, τα (πολλά) χωριά της διατηρούνταν ακόμα ζωντανά, ο οικιστικός πλούτος των πόλεων δεν έδειχνε κρυμμένος, ρημαγμένος και λησμονημένος από τους όγκους μπετόν, στα κτίρια, στους κοινόχρηστους χώρους, ακόμα και στα μονοπάτια της, η καλαισθησία και η αρμονική συνύπαρξη της ανθρώπινης παρουσίας με το ευρύτερο περιβάλλον δεν ήταν μόνο ζήτημα αισθητικής, αλλά αναπόσπαστο κομμάτι του συνολικού γίγνεσθαι.

Φυσικά υπήρχαν και τεράστια προβλήματα, με πιο σημαντικά τις ανισότητες στην παροχή υπηρεσιών μεταξύ αστικών κέντρων και χωριών, την ακόμη μεγαλύτερη ανισορροπία στον καταμερισμό της εργασίας μεταξύ τους, τη (χρηματική) απαξίωση δραστηριοτήτων του παραγωγικού κύκλου και την υπερτίμηση άλλων, που κατά κανόνα δραστηριοποιούνταν στα αστικά κέντρα, τις οικονομικές ανισότητες ανάμεσα στα διάφορα κοινωνικά στρώματα, συν τα όσα (όχι λίγα) επισώρευσε ο τότε πρόσφατος εμφύλιος και η πολιτική των διακρίσεων που κυριαρχούσε. Πολιτική για την επίλυση αυτών των τεράστιων κοινωνικών ζητημάτων ποτέ δεν υπήρξε και η Σάμος, όπως και όλη η Ελληνική Περιφέρεια αφέθηκε όχι απλά στην τύχη, αλλά θα έλεγα στην απόγνωση.

Παρ’ όλα αυτά, το χαμόγελο των κατοίκων έβγαινε ακόμα αυθόρμητο και έφερνε πιο κοντά τους επισκέπτες, που αγάπησαν τον τόπο και πολλοί, πάρα πολλοί για την ακρίβεια θα πρόσθετα, επαναλάμβαναν το κοπιαστικό (εκείνη την εποχή) ταξίδι, χωρίς τσάρτερς, με αναιμικά –λίγα χρόνια αργότερα- αεροπορικά δρομολόγια, με εκείνα τα καράβια που οι παλιότεροι έχουν νωπές τις μνήμες. Από εκείνη την εποχή, ας κρατήσουμε επιπλέον το γεγονός ότι όσα λεφτά διακινούνταν εδώ από τη μικρή όντως τουριστική πίττα, έμεναν στον τόπο. Γιατί και ο πρωτογενής τομέας, η μικρή μεταποίηση, αλλά και το εν γένει κοινωνικό κεφάλαιο (αλληλεγγύη και συνεργασία κατοίκων, δραστηριότητες κοινωνικής οικονομίας), κάλυπταν και με το παραπάνω τις ανάγκες που δημιούργησε ο νέος τομέας, ο τουριστικός και δεν άφηναν να φανούν οι ατέλειες, οι ελλείψεις και οι αδυναμίες στις υποδομές.

Τα χρόνια πέρναγαν, οι επισκέπτες αυξάνονταν, οι υποδομές σαφώς βελτιώθηκαν, ξενοδοχεία ανεγέρθηκαν, πολλοί που ως τότε ασχολούνταν επαγγελματικά με άλλον (κυρίως τον πρωτογενή) τομέα σαγηνεύτηκαν απ’ αυτό του τουρισμού. Παράλληλα, ανθρώπινες παρεμβάσεις διασπούσαν και αλλοίωναν την ενότητα του τοπίου, της φύσης, των μνημείων και των πόλεων, αλλά μέχρι πριν είκοσι πέντε χρόνια, λίγο πολύ οι μεταβολές μπορούσαν να χωνευτούν, δεν σήμαιναν δε και το τέλος του κόσμου. Τα χωριά, παρά την μείωση του πληθυσμού και την αύξηση του μέσου όρου ηλικίας των κατοίκων, ήταν ακόμα ζωντανά, οι πιο πολλοί ακόμα και στις πόλεις είχαν τους κήπους τους, η φύση έδειχνε την παρουσία της και στην καρδιά του δομημένου περιβάλλοντος, εκδηλώσεις κοινωνικής οικονομίας και συναναστροφής εξακολουθούσαν περίπου να είναι ο κανόνας. Οι ρωγμές πάντως στο οικοδόμημα της κοινωνικής συνοχής και των αντιλήψεων που είχαν συμβεί, οι παρεμβάσεις στο δομημένο και φυσικό περιβάλλον και μια σειρά προβλημάτων (απορρίμματα, ρύπανση, αύξηση τροχοφόρων, πιέσεις για επέκταση του αστικού και τουριστικού χώρου σε βάρος του αγροτικού και δασικού), που δημιουργούσε η εξέλιξη αυτή, απασχολούσαν πολύ λίγους, πολιτικές για την αναχαίτιση αυτών των στρεβλώσεων δεν εκπονήθηκαν ποτέ, απεναντίας δεν ήταν λίγες (αποσπασματικές κυρίως) οι ρυθμίσεις, που στο όνομα και για χάρη της ανάπτυξης του τουρισμού, επέτειναν και καθιέρωσαν την εξάπλωση ανάλογων φαινομένων.

Συγχρονικά με αυτά, άρχισε να καθιερώνεται μια αλλαγή στις νοοτροπίες των κατοίκων και μια επιδίωξη από τους περισσότερους να λυθούν συσσωρεμένα και ογκούμενα προβλήματα  σε ατομικό (άντε και συντεχνιακό) επίπεδο. Η αύξηση έτσι του τουριστικού ρεύματος οδηγούσε στην προσδοκία ότι ο τουρισμός είναι εκείνος που θα μας λύσει τα προβλήματα, είναι εκείνος που θα μας οδηγήσει στη γη της επαγγελίας.

Βέβαια υπήρχαν και κάποιοι, λίγοι είναι γεγονός, μάντεις κακών, που δειλά –δειλά ισχυρίζονταν ότι δεν μπορούμε να μετράμε τα πάντα μ’ αυτό που σε εκείνη τη συγκυρία φαινόταν και ήταν χρήμα και ότι δεν αποτιμάμε αυτό που μέρα με τη μέρα χάνεται (αυτό δηλαδή που καθιέρωσε τη Σάμο ως τουριστικό προορισμό), την ιστορία της, το φυσικό περιβάλλον, την αρχιτεκτονική, τα προϊόντα της. Κάτω από το κλίμα ευφορίας της εποχής, αυτές οι φωνές δεν θα μπορούσαν τότε παρά να χαρακτηρισθούν αιρετικές ή γραφικές, κάτι παρόμοιο με το πώς αντιμετωπίζονταν τα παλιότερα χρόνια οι «κουζουλοί» των χωριών.

Τη συνέχεια βέβαια, που εκτυλίχθηκε στην τελευταία εικοσιπενταετία την ξέρουμε πια όλοι. Όλες εκείνες οι παρεμβάσεις, στο δομημένο, ιστορικό και φυσικό περιβάλλον αυξήθηκαν εκθετικά, δημιουργώντας μια σειρά από άλλες δευτερογενείς δυσλειτουργίες και προβλήματα (κυκλοφοριακό, ανεξέλεγκτη διάθεση απορριμμάτων, τα φουγάρα της ΔΕΗ στο Κοκκάρι χρόνο με το χρόνο να εκλύουν όλο και περισσότερους ρύπους, πλημμυρικά φαινόμενα από τις φωτιές και τις αποψιλώσεις, διάβρωση των ακτών, μπαζώματα ρυακιών και φαραγγιών), συν το κρίσιμο πλέον, της έλλειψης του νερού. Όλα αυτά εξακολουθούν να επελαύνουν, αν κρίνουμε από τα «στραβά μάτια» που δείχνουν οι τοπικές Αρχές στην πλειάδα των παρανομιών και αυθαιρεσιών που συμβαίνουν, από τις καταστρεπτικές πρωτοβουλίες που παίρνουν οι δημοτικές αρχές (φέτος το καλοκαίρι και οι τέσσερις Δήμοι πρωταγωνίστησαν σε πράξεις ασέλγειας απέναντι στο ιστορικό, δομημένο και φυσικό περιβάλλον), από την αστοχία στην επιλογή και εκτέλεση πολλών (μα πάρα πολλών) έργων δημοσίων επενδύσεων, από την απουσία οποιασδήποτε στρατηγικής για χάραξη μιας άλλης πορείας –κι όλα αυτά συμβαίνουν τη στιγμή που το αλάθητο ρολόι της Ιστορίας και της διαδρομής του νησιού, δείχνουν ότι είμαστε «στο …και δύο»!

Αναπόφευκτα λοιπόν το νησί δεν ελκύει πλέον. Δύσκολα μπορεί να διαφύγει από τα μάτια μας πόσο μικραίνει χρόνο με το χρόνο η τουριστική περίοδος, ότι οι αφίξεις διατηρούνται (με πτωτική ροπή) στάσιμες εξ αιτίας μόνο του φαινομένου των κρατήσεων της τελευταίας στιγμής, ότι το νησί πλέον είναι έρμαιο των συμφερόντων των tour operators και του διαθέσιμου στόλου των τσάρτερς, οι εκροές πλέον αρχίζουν να αγγίζουν τις εισροές, σε σημείο που όπως εύστοχα διατυπώθηκε, η Σάμος φιλοξενεί ένα τουριστικό προϊόν που φτιάχνουν άλλοι και απλώς λαμβάνει χώρα στο έδαφός της και κατά συνέπεια αυτό που αποκομίζει, είναι ουσιαστικά μια προμήθεια… Με λίγα λόγια το παιχνίδι, έτσι όπως με την ανοχή και αρνητική συμβολή μας, συνδιαμορφώθηκε, δεν εξαρτάται κύρια από μας, πόσο μάλλον τώρα στη συγκυρία της χρηματοπιστωτικής κρίσης.

Το ακόμα χειρότερο απ’ όλα βέβαια είναι ότι ο τόπος δεν μπορεί να κάνει χωρίς (έστω κι αυτόν τον τύπο του τουρισμού, αφού αφέθηκε ανήμπορος από τον παραγκωνισμό και την εξαφάνιση παραγωγικών δραστηριοτήτων, από την απώλεια στη συνοχή του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος, από την έλλειψη εμπλουτισμού καινοτόμων προσπαθειών, την αξιοποίηση των ανανεώσιμων πόρων του. Το βλέπουμε πόσο σπάνια προσελκύει φοιτώντες (που περνούν ένα μέρος της ζωής τους εδώ) να παρατείνουν την παραμονή και επαγγελματική δραστηριοποίηση στον τόπο, με κοινωνικό κεφάλαιο κατακερματισμένο και γερασμένο, με τους πιο φιλόδοξους από τους νέους μας να ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους, χωρίς σχέδιο, ρυθμίσεις, με βάρκα δηλαδή την (ποια;) ελπίδα!

Όσοι έχουν συνειδητοποιήσει σε ποιο σταυροδρόμι βρισκόμαστε, είμαστε υποχρεωμένοι πλέον να δράσουμε ψύχραιμα (οι κορώνες και οι κραυγές, ακόμα κι αν είναι καλοπροαίρετες δεν αλλάζουν το θολό τοπίο), αλλά και γρήγορα. Μια δράση συντονισμένη σε πολλά μέτωπα, που στοιχειοθετεί τις παραμέτρους, οριοθετεί προτεραιότητες, βάζει στόχους, επαναμετρά  τα αποτελέσματα, θέτει απτά χρονοδιαγράμματα. Ακριβώς ότι δεν έγινε όλη τη μεταπολεμική περίοδο.

Κι αν κρίνουμε από τα αποτελέσματα των πολιτικών που ασκήθηκαν σε τοπικό και νομαρχιακό επίπεδο, την αδράνεια και αβουλία των πρακτικών διοίκησης, την έλλειψη αυτοκριτικής, την περίφημη αναρμοδιότητα στις εξόφθαλμες περιπτώσεις, που έχει αναχθεί σε δόγμα άσκησης πολιτικής, στον εύκολο καταλογισμό ευθυνών σε τρίτους (για όλα «φταίει ο …Χατζηπετρής»), η Τοπική Αυτοδιοίκηση με τη σημερινή της μορφή και σύνθεση δεν μπορεί να αναλάβει το βάρος για τον καθορισμό και υλοποίηση ενός έτσι κι αλλιώς πολυεπίπεδου σχεδίου, που θα έχει γνώμονα την ανάκτηση ξεχασμένων και απαξιωμένων σήμερα δυνατοτήτων, τον εμπλουτισμό τους με σειρά καινοτόμων ενεργειών, την προστασία και διαχείριση κρίσιμων πόρων (νερό, μονοπάτια, περιοχές Natura, πρωτοβουλίες για ενδυνάμωση δραστηριοτήτων σε κάποια τουλάχιστον ημιορεινά χωριά, αντιμετώπιση πιέσεων σε βάρος του αγροτικού και φυσικού περιβάλλοντος, καταγραφή και ανάδειξη βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεότερων μνημείων, σχεδιασμό εσωτερικών συγκοινωνιών, ουσιαστική ενθάρρυνση πολιτιστικής παραγωγής, την αξιοποίηση ανανεώσιμων πόρων, μεταξύ και άλλων ενεργειών που θα συμβάλλουν στην άμβλυνση αιτιών που δημιουργούν βιοποριστικά προβλήματα, αλλά και στη δημιουργία τοπίου που δεν θα μεταθέτει τα προβλήματα στην επόμενη γενιά, που ήδη από τις πρακτικές μας έχασε κρίσιμους πόρους, μπαίνει στην αγορά εργασίας με δυσμενέστερους από μας όρους, σε υποβαθμισμένες συνθήκες ως προς την ποιότητα ζωής και κυρίως, με ψαλιδισμένα φτερά. Με άλλα λόγια, να δημιουργήσουμε συνθήκες και κλίμα αειφορίας, που φυσικά θα έχουν άμεσες και ευεργετικές επιπτώσεις και στην ποιότητα και στα πραγματικά και οικονομικά θετικά στοιχεία που μπορεί να φέρει ο τουρισμός στο νησί.

Είμαι από κείνους, οι οποίοι όλο και πληθαίνουν, που υποστηρίζουν ότι οι εκλογές για την Τοπική Αυτοδιοίκηση το 2010, χρειάζεται να σηματοδοτήσουν το τέλος ενός ολόκληρου πολιτικού προσωπικού, που από χρόνια έχει δώσει το στίγμα του και ουσιαστικά έχει κλείσει τον κύκλο του, αφήνοντας πίσω διάτρητες τρύπες στον κορμό του δέντρου (ζωής του νησιού) που (δεν καταφέραμε παρά να) πληγώναμε. Θεωρώ όμως πως είναι πολυτέλεια που δεν μας επιτρέπεται από τη συγκυρία και τα συσσωρεμένα προβλήματα, να περιμένουμε ως τότε. Η Σάμος έχει τους ανθρώπους (και τις κοινωνικές δυνάμεις), που ανοιγόμενοι στο ευρύτατο κοινωνικό σύνολο να πάρουν όλες τις πρωτοβουλίες εκείνες, που θα εμπνεύσουν όραμα και θα εμφυτεύσουν πρακτικές και δυναμικές εξόδου από τον αδιέξοδο δρόμο και εργαλεία και σχέδιο για το Αύριο.

Η κατάσταση υπό (δύσκολους) όρους είναι ακόμα αναστρέψιμη. 

*εισήγηση στη Δημόσια εκδήλωση των Οικολόγων Πρασίνων στις 20/10/08 στη Σάμο, με θέμα «για έναν οικο-λογικότερο τουρισμό».