Τα βάθη του Αιγαίου καλείται να εξερευνήσει ο διάσημος Ρόμπερτ Μπάλαρντ. Οι ελληνικές αρχές τον καλοδέχονται και είναι πρόθυμες να τον χρηματοδοτήσουν. Ομως είμαστε σίγουροι ότι το μόνο που ψάχνει είναι αρχαία ναυάγια;

Το 2006 θα είναι η χρονιά των μεγάλων εξερευνήσεων στο βυθό του Αιγαίου. Το ανακοίνωσε με κάθε επισημότητα τον Μάιο του 2005 ο υπουργός Ανάπτυξης στην ημερίδα του ΕΛΚΕΘΕ (Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών) με θέμα τα 60 χρόνια θαλάσσιας έρευνας στην Ελλάδα. Ο κ. Σιούφας ήταν απολύτως σαφής: «Το 2006 πρόκειται να ξεκινήσει ένα μεγάλο πρόγραμμα υποθαλάσσιων ερευνών στους θαλάσσιους δρόμους Σαντορίνης-Κρήτης, εκεί όπου -όπως πιστεύεται- έχουν γίνει στην αρχαιότητα χιλιάδες ναυάγια».

Η αλήθεια είναι ότι το πρόγραμμα αυτό είχε εξαγγελθεί αρκετούς μήνες νωρίτερα, τον Σεπτέμβριο του 2004, σε μια ημερίδα που συνδιοργάνωσε η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το ΕΛΚΕΘΕ, από τον άνθρωπο που έχει αναλάβει το γενικό πρόσταγμα στο δύσκολο εγχείρημα. Πρόκειται για τον διάσημο αμερικανό καθηγητή Ρόμπερτ Μπάλαρντ, τον άνθρωπο που εντόπισε και ερεύνησε το γνωστότερο ναυάγιο της σύγχρονης εποχής, τον Τιτανικό, και που φιλοδόξησε να ανακαλύψει και την Κιβωτό του Νώε. Το μεγαλόπνοο λοιπόν αυτό σχέδιο του 2006 είναι μια δική του πρόταση. Στόχος -όπως ανακοίνωσε ο ίδιος- είναι «να κατανοήσουμε καλύτερα τον Μινωικό πολιτισμό».

Θησαυροθήρες και αρχαιολόγοι

Ολα καλά, λοιπόν. Για μια ακόμα φορά η Ελλάδα θα επιβεβαιώσει την παγκόσμια φήμη της ως κοιτίδας του πολιτισμού - ακόμα και του υποθαλάσσιου! Μόνο που υπάρχει ένα μικρό πρόβλημα. Ο ίδιος άνθρωπος που αναλαμβάνει το 2006 το μεγάλο αυτό εγχείρημα, έχει χαρακτηριστεί πριν από τρία μόλις χρόνια ως ακατάλληλος για συνεργασία και έχει θεωρηθεί ύποπτος «θησαυροθήρας»!

Δημοσιεύουμε στην επόμενη σελίδα το εμπιστευτικό έγγραφο της αρμόδιας Εφόρου, το οποίο δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το ποιόν των ερευνών του κ. Μπάλαρντ και των συνεργατών του. Αυτές οι εκτιμήσεις της κυρίας Δελλαπόρτα δεν είναι αυθαίρετες ούτε προσωπικές. Παρόμοια κριτική τοποθέτηση για τον κ. Μπάλαρντ περιλαμβάνει η επίσημη έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά (βλ. στην τρίτη σελίδα του «Ιού»), στην οποία, μάλιστα, γίνεται λόγος και για σοβαρά ζητήματα εθνικής ασφάλειας των κρατών. Το τελικό χτύπημα στην ιδιότυπη αυτή προσωπικότητα προέρχεται εκ των έσω. Ο Ρόμπερτ Μπάλαρντ δεν είναι ένας απλός ερευνητής. Οπως παραδέχεται στο επίσημο βιογραφικό του, δίπλα στα επιστημονικά του προσόντα, διαθέτει και την ιδιότητα του αξιωματικού (μη προσδιορισμένου βαθμού) των υπηρεσιών πληροφοριών του αμερικανικού Στρατού, ενώ είναι και πλοίαρχος -εν ενεργεία!- του Ναυτικού. Οι πολυδιαφημισμένες έρευνές του αποτελούν συχνά απλώς βιτρίνα απόρρητων στρατιωτικών επιχειρήσεων. Ακόμα και το επιστημονικό του καύχημα, η ανακάλυψη του Τιτανικού δεν ήταν παρά μια μυστική επιχείρηση του αμερικανικού Ναυτικού.

Τι άλλαξε λοιπόν από τον Οκτώβριο του 2002 που οι αρμόδιες υπηρεσίες συνιστούσαν να αποφευχθεί η συνεργασία με τον «θησαυροθήρα» Μπάλαρντ, μέχρι σήμερα που του αναθέτουμε περίπου εν λευκώ να πραγματοποιήσει στο Αιγαίο μια ακόμα φανταχτερή επιχείρηση;

Θα προσέξατε ότι την αναγγελία της έρευνας την έκανε ο υπουργός Ανάπτυξης. Δεν πρόκειται για αυθαίρετη «εισπήδηση» του κ. Σιούφα στις αρμοδιότητες του υπουργού Πολιτισμού, πόσο μάλλον που το χαρτοφυλάκιο αυτό κατέχει -ακόμα- ο ίδιος ο Πρωθυπουργός. Απλώς τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια μετατόπιση των υποβρύχιων αρχαιολογικών ερευνών από τις Εφορείες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας σε ιδιωτικούς φορείς, σε ινστιτούτα και σε κέντρα ερευνών βαθέων υδάτων.

Ο ρόλος του ΕΛΚΕΘΕ

Το ΕΛΚΕΘΕ διαδέχτηκε πριν από λίγα χρόνια το ΕΚΘΕ (Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών) που είχε ιδρυθεί το 1945. Αποτελείται από τα Ινστιτούτα Ωκεανογραφίας, Θαλασσίων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων και έχει σκοπό την επιστημονική έρευνα και τη μελέτη της υδατόσφαιρας, των ζώντων και μη ζώντων οργανισμών και των φυσικών ορίων της με την ατμόσφαιρα, το βυθό και την ακτή. Τη δεκαετία του 1990 αναβαθμίστηκε και απέκτησε υπερσύγχρονο εξοπλισμό. Το ΕΛΚΕΘΕ εποπτεύεται από το υπουργείο Ανάπτυξης, εξού και ο ρόλος του κ. Σιούφα. Η αναγκαιότητα ύπαρξης ενός τέτοιου φορέα είναι αδιαμφισβήτητη για μια χώρα σαν την Ελλάδα. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν αυτός ο φορέας είναι κατάλληλος για να υποκαταστήσει πλήρως τις δραστηριότητες των αυτοδυτών και των αρχαιολόγων της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων (ΕΕΑ).

Η συνεργασία μεταξύ ΕΛΚΕΘΕ και ΕΕΑ εγκαινιάστηκε όταν υπουργός Ανάπτυξης ήταν ο Ευάγγελος Βενιζέλος και υπουργός Πολιτισμού η Ελισάβετ Παπαζώη. Σύμφωνα με έγγραφα της ίδιας της ΕΕΑ, η συνεργασία αυτή δεν επιδιώχτηκε από την ίδια και δεν έγινε με αρχαιολογικά-επιστημονικά κριτήρια και προγραμματισμό. Ηταν πολιτική απόφαση που επιβλήθηκε απ’ τα πάνω και για την υλοποίησή της εκταμιεύτηκαν ειδικά κονδύλια από το ΥΠΠΟ, εφόσον ο πενιχρός προϋπολογισμός της ΕΕΑ δεν ήταν δυνατόν να καλύψει τέτοια συνεργασία.

Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η συνεργασία είναι λεόντεια. Τα μεγέθη είναι τέτοια που πολύ γρήγορα το ΕΛΚΕΘΕ άρχισε να απορροφά όχι μόνο τα κονδύλια, αλλά ακόμα και τις έρευνες στα ρηχά. Ο προϋπολογισμός της ΕΕΑ περικόπηκε κατά 75% ενώ έχει ξεκινήσει και προσπάθεια σταδιακής απομάκρυνσης του τεχνικού καταδυόμενου προσωπικού της και χρησιμοποιούνται στη θέση του δύτες ανειδίκευτοι σε αρχαιολογικές εργασίες, προσωπικό του ΕΛΚΕΘΕ, ιδιώτες, άνδρες του Λιμενικού Σώματος, ακόμα και εθελοντές.

Την ώρα που η Ενάλια Αρχαιολογία βουλιάζει και ενώ -ελλείψει κονδυλίων- μένουν στην τύχη τους πολλές υποβρύχιες ανασκαφές που είχαν ξεκινήσει, τα μέσα ενημέρωσης βομβαρδίζονται με τις θαυματουργές προοπτικές της «αυτοματοποιημένης» αρχαιολογικής έρευνας.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στο νομοσχέδιο για τις «Καταδύσεις Αναψυχής» που συζητήθηκε τον περασμένο Οκτώβριο στη Βουλή υπήρχε άρθρο (16), στο οποίο προβλεπόταν ότι «τα των ερευνητικών καταδύσεων ρυθμίζονται με κανονισμό, ο οποίος εγκρίνεται από τους Υπουργούς Εμπορικής Ναυτιλίας και Ανάπτυξης μετά από πρόταση του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών». Οπως επισήμανε ο Γιώργος Ανωμερίτης «έτσι όπως είναι διατυπωμένο αυτό το άρθρο, ακόμη και το υπουργείο Πολιτισμού θα πρέπει να παίρνει την έγκριση των δύο Υπουργών, μετά από πρόταση του ΕΛΚΕΘΕ». Τελικά αυτή η ουσιαστική κατάργηση αποφεύχθηκε, αλλά προδόθηκε η πρόθεση των συντακτών του νομοσχεδίου να τα αναθέσουν όλα στο ΕΛΚΕΘΕ.

Χωρίς προοπτική

Ο κ. Τατούλης, ο οποίος φημίζεται για τις εξαιρετικά εύστοχες παρεμβάσεις του όσο ήταν στην αντιπολίτευση και την ακριβώς αντίθετη πρακτική του ως υπουργού (βλ. π.χ. υπόθεση νέου Μουσείου Ακρόπολης), είχε πει εγκαίρως τα πράγματα με το όνομά τους. Σε άρθρο του για το «Υπουργείο Πολιτισμού και τις ενάλιες έρευνες» («Ελεύθερος Τύπος», 11/4/03), από τα έδρανα της αντιπολίτευσης ο σημερινός υφυπουργός Πολιτισμού παρατηρούσε ότι «η υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα ανατέθηκε με αδιαφανείς διαδικασίες σε ιδιωτικές εταιρείες», ενώ «τα ινστιτούτα τα οποία έχουν συνάψει συμφωνίες με το υπουργείο Πολιτισμού έχουν αποδεδειγμένα στενές σχέσεις με τα πρωτοκλασάτα στελέχη αυτού». «Η εμπλοκή του ιδιωτικού παράγοντα», κατέληγε ο κ. Τατούλης «δεν λειτουργεί ως μέσο επίτευξης καλύτερων υπηρεσιών αλλά ως μονοπωλιακή έκφραση εργοληψίας με μονοσήμαντες προεκτάσεις».

Σ’ αυτό το ίδιο άρθρο ο κ. Τατούλης επισήμαινε ότι «οι Εφορείες Εναλίων Ερευνών έχουν παροπλισθεί πλήρως». Αλλά πώς σκέφτεται ο ίδιος τώρα που είναι στο χέρι του να αντιμετωπίσει αυτόν τον παροπλισμό; Μια απλή ανάγνωση του περιβόητου Οργανισμού που έχει συντάξει ο υφυπουργός για το ΥΠΠΟ, στο πλαίσιο της επανίδρυσης του κράτους δείχνει ότι στο όνομα της αποκέντρωσης των υπηρεσιών στην ουσία προβλέπεται η απαξίωση της Εφορείας Εναλίων και ο αφανισμός του καταδυόμενου προσωπικού της. Δημιουργούνται τρεις νέες ΕΕΑ, στο Αιγαίο, στο Ιόνιο και στη Κρήτη, άγνωστο με ποια κριτήρια, ενώ η ήδη υπάρχουσα μία και μοναδική στην Αθήνα καταργείται. Ετσι φαίνεται ότι απαλλάσσονται μια και καλή από τους ενοχλητικούς προϊσταμένους και υπαλλήλους-συνδικαλιστές. Αλλά το αποτέλεσμα θα είναι αντί για μία αποδυναμωμένη υπηρεσία-σφραγίδα να έχουμε τρεις. Το κενό θα καλύψουν -ήδη αρχίζουν να το κάνουν- ιδιωτικοί φορείς, όπως είχε προβλέψει -φευ- ο ίδιος ο κ. Τατούλης.

Η ουσία της υπόθεσης είναι ότι ούτε το ΕΛΚΕΘΕ ούτε βέβαια ο Μπάλαρντ και τα μεγαλόπνοα σχέδιά του μπορούν να υποκαταστήσουν το καταδυτικό προσωπικό -αρχαιολόγους και ειδικευμένους τεχνίτες- που έχουν τεθεί στο περιθώριο τα τελευταία χρόνια. Και ας μην ξεχνάμε ότι αυτά που κινδυνεύουν δεν είναι τα άγνωστα ακόμα ναυάγια στα μεγάλα και απλησίαστα βάθη, αλλά οι γνωστές και εντοπισμένες αρχαιότητες που έχουν αφεθεί στην τύχη τους, στο όνομα των μεγάλων αποκαλύψεων που θα μας φέρουν οι σεσημασμένοι θησαυροθήρες.
 

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Τι άλλαξε από τότε;

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟΝ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
ΕΦΟΡΕΙΑ ΕΝΑΛΙΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΉΤΩΝ

Αθήνα, 7 Οκτωβρίου 2002 Α.Π.: ΕΠ 75

Προς το Υπουργείο Πολιτισμού
1.Γραφείο κ. Υπουργού Πολιτισμού
2.Γραφείο κας Γ. Γραμματέως

Θέμα: Ναυάγιο «CESNOLA» με Αρχαιότητες ελληνικού και κυπριακού ενδιαφέροντος σε διεθνή ύδατα.

Σχετικά με το θέμα θα θέλαμε να σας αναφέρουμε ότι κατά το τελευταίο διάστημα η Εφορεία μας έγινε αποδέκτης, διά του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, των προθέσεων ομάδος ερευνητών από τις ΗΠΑ με στόχο τον εντοπισμό του πλοίου «Napried», που ναυάγησε το 1872 στην θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κύπρου - Συρίας. […]

Στο πρόγραμμα μετέχουν μεταξύ άλλων και οι:

- Dr. Robert Ballard, ωκεανογράφος, γνωστός από τον Τιτανικό και άλλες «θησαυροθηρικές» έρευνες ανά τον κόσμο, με πρόσφατες δραστηριότητες στο Ισραήλ και στη Μαύρη Θάλασσα για λογαριασμό της Τουρκίας. Ο R. Ballard εξέφρασε ενδιαφέρον για το πρόγραμμα και δήλωσε ότι μπορεί να αναλάβει το τεχνικό τμήμα του.

- Dr. George Bass, αρχαιολόγος, ιδρυτής και πρώην Πρόεδρος του Institute of Nautical Archaeology, γνωστός για τις υ/β ανασκαφές των γνωστών βυζαντινών και ελληνικών ναυαγίων στην Τουρκία, τα οποία εκτίθενται στο Μουσείο της Αλικαρνασσού. Υπενθυμίζεται ότι κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο ο κ. Bass είχε εκφράσει ανθελληνικές θέσεις που δημοσιεύθησαν σε έγκυρες αμερικανικές εφημερίδες. […]

Σε περίπτωση πάντως πραγματοποίησης του προγράμματος εγείρονται πολύπλοκα ζητήματα εφαρμογής του διεθνούς δικαίου της θαλάσσης, όπως:

- Δικαιοδοσία παρακτίου κράτους και ποίου: εξαρτάται κατά πόσον το ναυάγιο εντοπίζεται στα χωρικά ύδατα της Κύπρου ή Συρίας ή στα διεθνή. Η πρόσφατα ψηφισθείσα από την ΟΥΝΕΣΚΟ «Σύμβαση προστασίας της υ/β πολιτιστικής κληρονομιάς» δεν επιλύει το πρόβλημα που θα ανακύψει στην δεύτερη περίπτωση αφ' ενός μεν διότι η Σύμβαση δεν έχει ακόμη επικυρωθεί αφ' ετέρου δε διότι ο προβλεπόμενος στα άρθρα 11, 12 και 13 μηχανισμός είναι ιδιαιτέρως πολύπλοκος.

- Συνεργασία μεταξύ των ενδιαφερομένων Κρατών. Ακόμη και σε περίπτωση που εφαρμοσθούν, ανεπισήμως, από τα ενδιαφερόμενα Κράτη, οι διατάξεις των ανωτέρω άρθρων της συμβάσεως, ο Γ. Δ/ντής της ΟΥΝΈΣΚΟ οφείλει να ορίσει κάποιο Κράτος ως Συντονιστή (ακόμη και εκτός της γεωγραφικής περιοχής όπου το ναυάγιο) και να ακολουθήσει μια μακρά διαδικασία διαπραγματεύσεων και συμφωνιών σε περιφερειακό επίπεδο. Στην αντίθετη περίπτωση οιοσδήποτε φορέας, συνήθως ιδιωτικός, εξασφαλίσει τα αναγκαία ποσά, μπορεί να ξεκινήσει την επιχείρηση ανεξέλεγκτα, πολλώ μάλλον εάν η χώρα που εκπροσωπεί δεν έχει καν ψηφίσει την Σύμβαση.

- Δικαιούχοι κάτοχοι αντικειμένων: οι ενδιαφερόμενοι θέλουν να εμφανίζονται ότι έχουν αγαθό σκοπό, δηλ. την επιστροφή των αντικειμένων στη χώρα απ' όπου προέρχονται, την Κύπρο. Δεν αναφέρεται όμως τίποτε για αντικείμενα άλλης προελεύσεως, π.χ. ελληνικά, ασσυριακά, αιγυπτιακά κλπ. Και στο σημείο η Σύμβαση δεν είναι απόλυτα σαφής εφόσον αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο εφαρμογής του salvage law υπό προϋποθέσεις (άρθρο 4). […]

Από πλευράς μας θεωρούμε ότι σε περίπτωση που το ΥΠΠΟ προχωρήσει σε οιαδήποτε μορφής συνεργασίας, η σύνθεση της ερευνητικής ομάδος και κυρίως η παρουσία του Robert Ballard (και ολιγότερον του George Bass) κρύβει τον κίνδυνο να εμπλακεί το ΥΠΠΟ σε μια επιχείρηση που δεν απέχει ή που μπορεί να καταλήξει τελικά σε θησαυροθηρία, όχι μόνο του πλοίου Napried αλλά πιθανώς και άλλων αρχαίων ναυαγίων. Ως εκ τούτου η συμμετοχή ή συνεργασία με τα συγκεκριμένα πρόσωπα δεν συνιστάται.

Επί πλέον, με την ευκαιρία αυτής της έρευνας, που απ' ό,τι φαίνεται θα επεκταθεί σχεδόν σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, μπορεί να δημιουργηθούν προηγούμενα και οι συμμετέχοντες στην έρευνα να εγείρουν στη συνέχεια απαιτήσεις για συνέχιση των ερευνών ενώ η συγκεκριμένη ερευνητική ομάδα φαίνεται ωσάν να ζητά την κάλυψη της Ελλάδος - Κύπρου για έρευνες ναυαγίων στην Ανατολική Μεσόγειο, υπό το πρόσχημα της προστασίας τους.

Η ΕΕΑ βεβαίως έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια υψηλή τεχνογνωσία χάρις στις έρευνες βαθέων υδάτων που διενήργησε σε συνεργασία με το ΕΚΘΕ, ΜΙΤ κλπ. Γεγονός που της επιτρέπει να αναλάβει ανάλογα εγχειρήματα σε συνεργασία πάντοτε με το ΕΚΘΕ, το οποίο διαθέτει μέσα εντοπισμού του στόχου με πλευρική σάρωση (Side Scan Sonar) και εντοπισμό του με το R.O.V., υπό την προϋπόθεση όμως ότι η επιχείρηση θα χρηματοδοτείτο αποκλειστικά από Ελληνικούς πόρους, ώστε το γεγονός να μην επισκιασθεί από τον Ballard.

Από την άλλη, η Κύπρος δεν διαθέτει μονάδα που να ασχολείται με την υ/β αρχαιολογία, θα ήταν όμως χρήσιμο να τεθή το ερώτημα, σε πολιτικό επίπεδο, στην Κυπριακή πλευρά, τι γνωρίζει και ποια η θέση της ως προς το πρόγραμμα, δεδομένου ότι το ναυάγιο εντοπίζεται πιθανότατα στην υφαλοκρηπίδα μεταξύ Κύπρου, Συρίας, Αιγύπτου.

Επειδή τέλος οι ενδιαφερόμενοι ζήτησαν να μας επισκεφθούν προκειμένου να συζητήσουν μαζί μας το ενδεχόμενο συνεργασίας και λαμβάνοντας υπ’ όψιν την προβολή της χώρας κυρίως όμως το επιστημονικό ενδιαφέρον και την πολιτική σημασία του όλου εγχειρήματος που απαιτεί ιδιαίτερα λεπτούς χειρισμούς, παρακαλούμε για οδηγίες σας: α) κατά πόσον θα πρέπει να ενημερώσουμε τις αρμόδιες Δ/νσεις του ΥΠΕΞ και ΓΕΝ β) την θέση την οποία πρέπει να τηρήσουμε κατά την συνάντηση με τον εκπρόσωπο του προγράμματος.

Αικατερίνη Π. Δελλαπόρτα

Αρχαιολόγος ΠΕ2 με βαθμό Διευθυντού

Η «βιτρίνα» του Τιτανικού

Τελικά η περίφημη ανακάλυψη του Τιτανικού από τον Μπάλαρντ το 1985 ήταν μια επιχείρηση βιτρίνα των μυστικών υπηρεσιών του υπουργείου Αμυνας των ΗΠΑ!

Το υπαινίσσεται και ο ίδιος ο Μπάλαρντ σε ορισμένα δημοσιεύματα, αλλά η πλήρης αποκάλυψη περιέχεται σε άρθρο του Μπρους Μπέρκοβιτς, που δημοσιεύεται στην επίσημη ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Χούβερ στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Ο κ. Μπέρκοβιτς δεν είναι τυχαίος αρθρογράφος. Ερευνητής σήμερα στο Ινστιτούτο Χούβερ, διατέλεσε σύμβουλος του υπουργείο Αμυνας, ειδικευμένος σε ζητήματα υπηρεσιών πληροφοριών. Ξεκίνησε την καριέρα του από την CIA. Ιδού λοιπόν τι αποκαλύπτει για τον Μπάλαρντ:

«Η έρευνα για το βυθισμένο υπερωκεάνιο Τιτανικός ήταν στην πραγματικότητα μια βιτρίνα για το αυστηρά απόρρητο πρόγραμμα του Ναυτικού να ερευνήσει τα ναυάγια δύο χαμένων υποβρυχίων του αμερικανικού ναυτικού: του Τρέσερ που βυθίστηκε 200 μίλια από το ακρωτήριο Κοντ το 1963 και του Σκόρπιον που χάθηκε στον Ατλαντικό το 1967. Το Ναυτικό ενδιαφερόταν για την κατάσταση των ατομικών αντιδραστήρων των δύο υποβρυχίων και για τις πυρηνικές τορπίλες του Σκόρπιον. Δεν ήθελε όμως να τραβήξει την προσοχή στα ναυάγια, για να μη δώσει ιδέες σε άλλους -όπως τη Σοβιετική Ενωση- να αρπάξουν κομμάτια των υποβρυχίων. Ετσι κάθε έρευνα έπρεπε να είναι μυστική.

Ο Μπάλαρντ πρότεινε στο Γραφείο Ναυτικών Ερευνών να χρηματοδοτήσει τη δημιουργία ενός ρομπότ βαθέων υδάτων. Ο Μπάλαρντ θα το χρησιμοποιούσε πρώτα για να βρει τα ναυάγια του Τρέσερ και του Σκόρπιον και στη συνέχεια θα χρησιμοποιούσε όσο χρόνο του έμενε για να ψάξει για τον Τιτανικό. Αυτό το ρομπότ έγινε το σύστημα Αργκό/Τζέισον.

Για το Ναυτικό, η χρήση των ερευνών του Μπάλαρντ ως βιτρίνας προσέφερε πολλά πλεονεκτήματα. Και το σημαντικότερο ήταν ο ίδιος ο Μπάλαρντ, ο οποίος ήταν έφεδρος αξιωματικός του Ναυτικού. Ετσι κάθε φορά που τον χρειαζόταν το Ναυτικό για να πραγματοποιήσει κάποια απόρρητη αποστολή, απλώς τον ανακαλούσε από την εφεδρεία. Ο δρ. Μπάλαρντ έγινε έτσι πλοίαρχος Μπάλαρντ. Ηταν ένας αξιωματούχος της κυβέρνησης των ΗΠΑ και εξακολουθούσε να μοιάζει με έναν απλό ωκεανογράφο. Η συμφωνία παρείχε την τέλεια κάλυψη. Δίνοντας δημοσιότητα στις έρευνες για τον Τιτανικό το Ναυτικό εξασφάλισε ότι κανείς δεν κατάλαβε ότι το θέμα ήταν το Τρέσερ και το Σκόρπιον. Τα απόρρητα μέρη της επιχείρησης παρέμειναν απόρρητα έως ότου οι επίσημοι αποφάσισαν να αποκαλύψουν τη μυστική επιχείρηση το 1996 για να διαβεβαιώσουν το κοινό ότι δεν κινδυνεύει από τους αντιδραστήρες.

Η βασική τεχνική (της συγκάλυψης) ήταν απλή: Βρίσκουμε ένα μεγάλο ερευνητικό ινστιτούτο με αρκετές δραστηριότητες ρουτίνας έτσι ώστε να χαθεί μέσα σ’ αυτές το απόρρητο πρόγραμμα. Ανακαλύπτουμε ή εφευρίσκουμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο έχει επιστημονική βάση. Διασκορπίζουμε τις ευαίσθητε επιχειρήσεις μέσα στο ευρύτερο πρόγραμμα. Δίνουμε τεράστια δημοσιότητα στις δημόσιες έρευνες και απλώς αποσιωπούμε εντελώς τα ευαίσθητα σημεία».
 

Ο Μπάλαρντ στο Συμβούλιο της Ευρώπης

Το όλο πρόβλημα της τεχνολογίας και της έρευνας βαθέων υδάτων αναδεικνύεται ανάγλυφα στην έκθεση που συνέταξε το 2000 προς το Συμβούλιο της Ευρώπης ο Εντουαρντ Ο’Χάρα (8867/12.10.2000). Η εξέχουσα θέση του Ρόμπερτ Μπάλαρντ στην υπόθεση αυτή αναδεικνύεται από τις εκτενείς αναφορές της Εκθεσης. Μεταξύ άλλων, στο άρθρο 3 της έκθεσης, που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Οι κίνδυνοι για την υποβρύχια πολιτιστική κληρονομιά», γίνεται μία αναδρομή στην εξέλιξη της τεχνολογίας βαθέων υδάτων και την εμφάνιση του Μπάλαρντ τη δεκαετία του 1980 με την ανακάλυψη του Τιτανικού.

Το συμπέρασμα του εισηγητή για τη μεθοδολογία Μπάλαρντ δεν αφήνει και πολλές αμφιβολίες:

- «Ολη αυτή η τεχνολογία είναι πανάκριβη και πολύ δύσκολο να διατεθεί σε πολιτιστικούς οργανισμούς και επαγγελματίες αρχαιολόγους. Ομως, οι επαγγελματίες ναυαγιαιρέτες μπορούν να αποσβέσουν την επένδυσή τους στην τεχνολογία από τα κέρδη που μπορούν να αποκομίσουν από τις επιχειρήσεις ανέλκυσης (σύγχρονων) ναυαγίων».

- «Η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο κύμα ενδιαφέροντος του κοινού για τον υποβρύχιο κόσμο. Το ενδιαφέρον αυτό τροφοδοτείται από τις εικόνες που φτάνουν στην επιφάνεια διαφόρων αντικειμένων τα οποία μέχρι τώρα ήταν άγνωστα ή αδύνατο να προσεγγιστούν. Το κίνητρο για να επισκεφτεί κανείς ένα υποβρύχιο αξιοθέατο, είτε αυτό είναι ναυάγιο είτε άλλη ανθρώπινη κατασκευή, μπορεί να είναι επιχείρηση ναυαγιαίρεσης, η αρχαιοκαπηλία, η αναζήτηση ενθυμίων, η κατάδυση αναψυχής ή ο υποβρύχιος τουρισμός».

Στο άρθρο 5 με τίτλο «Εμπόδια στην προστασία της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς» επανέρχεται στον Μπάλαρντ και στις επιχειρήσεις του, αυτή τη φορά το 1997 σε αρχαία ναυάγια νότια της Σικελίας στα διεθνή ύδατα:

- «Το 1989 ο Ρόμπερτ Μπάλαρντ χρησιμοποίησε το τηλεκατευθυνόμενο βαθυσκάφος Τζέισον για να υποστηρίξει την Αμερικανίδα αρχαιολόγο Αν Μάργκριτ Μακάν στον ύφαλο Σκέρκι, 75 μίλια δυτικά της Σικελίας, στα διεθνή ύδατα. Η σημασία αυτού του υφάλου είναι ότι βρίσκεται στη θαλάσσια οδό μεταξύ Ρώμης και Καρθαγένης. Γι’ αυτό θεωρείτο πιθανό ότι θα ήταν πλούσιος σε ναυάγια πλοίων. Αυτή η πρώιμη χρήση τόσο εξελιγμένων τεχνολογικών μεθόδων για τη στήριξη αρχαιολογικών ερευνών δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στην Ιταλία και την διεθνή αρχαιολογική κοινότητα, διότι αποτέλεσε ένα παράδειγμα υποβρυχίων ερευνών με μειωμένη αρχαιολογική υπευθυνότητα και σε ύδατα πέραν εθνικής δικαιοδοσίας».

- «Το 1997 ο Μπάλαρντ προκάλεσε ακόμα μεγαλύτερη ταραχή όταν επέστρεψε στο Σκέρκι όχι μόνο με τον Τζέισον αλλά και με ένα ερευνητικό υποβρύχιο μεγάλου βάθους του Ναυτικού των ΗΠΑ, εξοπλισμένο με ηχοβολιστικούς σαρωτές μεγάλου εύρους. Μέσα σε λίγες ώρες ολοκληρώθηκε η σύνθεση μιας εικόνας και ενός χάρτη του ναυαγίου. Ανακαλύφτηκαν 8 ναυάγια σε βάθος 800 μ, όλα καλά διατηρημένα στα βαθιά νερά και ανασύρθηκαν 150 αντικείμενα. Η έρευνα αυτή προκάλεσε περαιτέρω ανησυχία λόγω της επίσημης κάλυψης που παρείχε η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών και το έκδηλο ενδιαφέρον τους για την ελεύθερη πρόσβαση στον πυθμένα των θαλασσών, με σκοπό την ανέλκυση αντικειμένων ιστορικής-αρχαιολογικής αξίας αλλά ακόμα και ορυκτών πλουτοπαραγωγικών πηγών».

Εδώ ο εισηγητής του Συμβουλίου της Ευρώπης παραπέμπει σε άλλη παράγραφο της έκθεσής του, όπου αναφέρεται η ψήφιση του UNCLOS (Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας) από τον ΟΗΕ το 1983. Η σύμβαση τέθηκε σε ισχύ το 1994. Μέχρι σήμερα την έχουν επικυρώσει 149 κράτη. Η Ελλάδα την επικύρωσε το 1996. Οι ΗΠΑ επιμένουν να μην την επικυρώνουν, εξαιρώντας τον εαυτό τους ακόμα και από τις ελάχιστες υποχρεώσεις που προβλέπουν τα άρθρα 149 και 303. Ο κ. Μπάλαρντ είναι αξιωματικός του Ναυτικού των ΗΠΑ και ακολουθεί βέβαια τους κανόνες της χώρας τους. Αλλά εμείς τι κάνουμε;

Οσο για τον συντάκτη της αποκαλυπτικής Εκθεσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, ο Εντουαρντ Ο’Χάρα είναι βουλευτής των Εργατικών στη Μεγάλη Βρετανία και θεωρείται επιφανής φιλέλληνας. Για τη στάση του στο Κυπριακό έχει ανακηρυχτεί επίτιμος δημότης Αμμοχώστου.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Κατερίνα Δελλαπόρτα
«Υποβρύχια αρχαιολογική κληρονομιά στην Ελλάδα: νομική προστασία και διαχείριση»
(Νοέμβριος 2005)
Πρόσφατη μελέτη της Εφόρου Εναλίων Αρχαιοτήτων για το πλαίσιο προστασίας των αρχαιοτήτων του βυθού.

Πέτρου Σιούσιουρα
«Η προστασία της ενάλιας αρχαιολογικής κληρονομιάς: η συμβολή της Σύμβασης για το Δίκαιο της θάλασσας»
(Ιούλιος 2004)
Η μελέτη του λέκτορα Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο Αιγαίου περιλαμβάνει σημαντικές παρατηρήσεις για την αδράνεια της ελληνικής πολιτείας να ενεργοποιήσει τις διατάξεις της Διεθνούς Σύμβασης που εξασφαλίζουν την προστασία της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Και οι δύο προαναφερόμενες μελέτες βρίσκονται στον δικτυακό τόπο Νόμος και Φύση: http://www.nomosphysis.org/

Πίτερ ντε Τσανγκ
«Τα αρχαία ναυάγια περιμένουν»
(National Geographic, Μάιος 2004)
Ρεπορτάζ για τις ναυτικές επιχειρήσεις του Ρόμπερτ Μπαλαρντ στη Μαύρη Θάλασσα και τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν από τις κυβερνήσεις των χωρών της Μεσογείου που αμφισβητούν τις απλά επιστημονικές προθέσεις του. Ευθεία ομολογία ότι η ερευνητική δραστηριότητα του Μπάλαρντ διενεργείται εν πολλοίς για στρατιωτικούς σκοπούς.

Bruce Berkowitz
«Deep Cover»
Το αποκαλυπτικό άρθρο του ειδικευμένου συμβούλου του υπουργείου Αμυνας και των υπηρεσιών πληροφοριών των ΗΠΑ, για τη σχέση του Μπάλαρντ με τις μυστικές υπηρεσίες της χώρας του. (http://www.hoover.org/).

Edward O'Hara
«Maritime and fluvial cultural heritage»
(12/10/2000)
Εκθεση προς το Συμβούλιο της Ευρώπης για την υποθαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά με κριτική αποτίμηση της δράσης του Μπάλαρντ.

ΕΠΙΣΚΕΦΤΕΙΤΕ : http://www.hcmr.gr/
Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών

πηγή: Ελευθεροτυπία, IOS, 8/1/2006