Η μεγάλη ποιήτρια της Λέσβου, δε στάθηκε τυχερή να βρει το βιογράφο της. Η αρχαιότητα μίλησε με θαυμασμό για τα τραγούδια της και τη λυρική της έξαρση. Μάλιστα η ποίησή της είχε μεγάλη επίδραση πάνω στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Οι κυριώτεροι αντιπρόσωποι της λυρικής ποίησης, όπως ο Θέογνις, ο Βακκυλίδης. κι' ακόμα και αυτός ο ΠΙίνδαρος. επηρεάστηκαν απ' την τεχνοτροπία της Σαπφώς. Ωστόσο, κανένας δεν ερεύνησε και δεν έγραψε το βίο της. Ο, τι ξέρομε, το ξέρομε απ' εδώ κι' απ' εκεί κι' από πηγές όχι και τόσο σίγουρες, που πολλές φορές είναι θολές κι' αντιφατικές. Έτσι η Σαπφώ πέρασε στην αθανασία. χωρίς να ξεκαθαριστεί καλά καλά η ηθική τής ιδιωτικής της ζωής και η κοινωνική της δράση. Ίσα ίσα μάλιστα που το όνομά της, απ' τον Δ' αιώνα και δώθε έγινε σύμβολο στη σάτυρα των κωμωδιογράφων της αθηναϊκής σκηνής και ειπώθηκαν από τότες ένα σωρό πειράγματα και κατηγορίες, που λερώνουν τη μνήμη της Λεσβίας ποιήτριας. Ίσως αυτός να είνε ό κύριος λόγος που από την πλούσια ποιητική ανθοδέσμη της σώθηκαν ως εμάς πολύ λίγα τραγούδια της, κι' αυτά πάλι κατακομματιασμένα και κουτσουρεμένα. Έτσι ο νεώτερος κόσμος από την άποψη αυτή στάθηκε άτυχος γιατί δεν μπορεί να απολαύσει όλη την ποιητική παραγωγή της «δεκάτης μούσας».
Μολαταύτα. κι' από τα ένα - δυο τραγούδια της που σώθηκαν σχεδόν ακέραια. και τα λίγα κομμάτια τραγουδιών που μοιάζουν σα συντρίμμια από πάγκαλο άγαλμα, μπορούμε να δικαιολογήσουμε τους αρχαίους που τήνε θαύμαζαν και το όνομά της το συντρόφευαν πάντα με ένα κοσμητικό επίθετο που στερέωσε τη φήμη της μέσα στον αρχαίο και νεώτερο κόσμο. Κι' είχαν πολύ δίκαιo που την έλεγαν άλλοι μoυσοποιόν, άλλοι μελίφωνον, άλλοι λιγύθροον, και μερικοί ακόμα που την αποκαλούσαν Πιερίδα μέλισσαν, Λεσβία αηδόνα, δεκάτην Μούσαν.
Υπήρχαν όμως και άλλοι που τήνε βάφτιζαν εταίρα και πίστευαν και έλεγαν πως η Σαπφώ πέρασε μια ζωή ακόλαστη. με σιχαμερές μάλιστα εκδηλώσεις στη γενετησιακή της ζωή.
Μα, για να κατατοπιστούμε πάνω στο σπουδαίο αυτό ζήτημα. πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στη γραφτή παράδοση της ελληνικής αρχαιότητας για να δούμε πώς και πότε άρχισεν η καταλαλιά ενάντια στην ιδιωτική ζωή της Σαπφώς.
Αν πιστέψουμε το Στοβαίο (ΧΧΙΧ, 28) ο Σόλων που ήταν σύγχρονος της Σαπφώς, θαύμαζε τη Λεσβία ποιήτρια. Κατά την παράδοση μάλιστα, ξετρελλαίνονταν με τα τραγούδια της και βάλθηκε στα γεράματά του να μάθει μερικά από δαύτα.
'Όσο κι’ αν στο σημείο αυτό η αρχαία παράδοση τα παραλέει, πάντα βγαίνει το συμπέρασμα πως στο ΣΤ' αιώνα δεν βάραινε τη Σαπφώ
καμμιά κατηγορία σχετική με την ιδιωτική της ζωή.
Κι’ αυτό όχι γιατί η Σαπφώ ήταν «αθώα περιστερά» μα γιατί δεν κατηγορούντανε προσωπικά η Σαπφώ για άσεμνους έρωτες. μα γενικά οι γυναίκες της Λέσβου.
Αν πάλι πάμε λίγα χρόνια πιο πίσω από το θάνατό της, θα ιδούμε πως ούτε ο Ανακρέων. ούτε και κανένας άλλος νησιώτης ή ελλαδικός ποιητής η πεζογράφος την κατηγόρησε. Ο Ηρόδοτος μάλιστα που είναι πληροφοριοδότης μοναδικός για τα ήθη και έθιμα όλων των λαών της Ασίας και του Αιγαίου, δίνει στη Σαπφώ μόνο τον τίτλο της μουσοποιού. Ο Αριστοτέλης πάλι όχι μόνο την αναγνωρίζει για ποιήτρια. μα και προσθέτει ακόμα πως οι Μυτιληναίοι τήνε τιμούσαν πάρα πολύ, αν και ήταν γυναίκα (Pητορική Β. 1938 d. 25).
Απ’ τα χρόνια όμως του Αριστοτέλη και πέρα άρχισε να γίνεται πολύς λόγος στας Αθήνας και άλλού για τους αφύσικους έρωτες της Σαπφώς. Από τότε πολλοί (οι κωμωδιογράφοι ?μφις, ?ντιφάνης Έφιππος, Τιμοκλής, Δίφιλος) έγραψαν κωμωδίες με το όνομα «Σαπφώ», ενώ άλλοι, όπως ο Χαμαιλέων, ο Καλλίας, ο Δίδυμος, έγραψαν μελέτες ή καταπιάστηκαν ειδικά με την ιδιωτική ζωή της Σαπφώς.
Όπως κι’ αν είναι όμως η φημισμένη ποιήτρια της Μυτιλήνης δεν βρήκε φανατικούς υποστηριχτές από τον τέταρτο αιώνα και ύστερα και η παράδοση γι’ αυτήν επίμονα έλεγε πως ήταν μια ακόλαστη γυναίκα, μια γυναικεράστρια που δεν είχε το ταίρι της σε προτιμήσεις και εφευρέσεις οργίων ομοφυλοφιλίας.
Έτσι η μνήμη της μεγάλης ποιήτριας λερώθηκε μ’ ένα σωρό κατηγορίες, και το όνομά της έγινε δηλωτικό παράφορων οργίων.
Στα χρόνια όμως της αλεξανδρινής και ελληνιστικής εποχής φαίνεται να έγινε πολύς λόγος για τον ερωτικό οργασμό της Σαπφώς.
Ο Πλούταρχος, ο γίγας της πολυγραφίας και της ιστοριοδιφικής έρευνας, μάλλον παραδέχεται πως η Σαπφώ ήταν λάγνα γυναίκα που είχε παράφορες εκδηλώσεις ερωτισμού. Αποθησαυρίζοντας το εγκώμιο τoυ Φιλοξένου λέει «αύτη αληθώς μεμιγμένα. πυρί φθέγγεται και δια των μελών αναφέρει την από καρδίας θερμότητα. Μούσαις ευφώνoις ιωμένη τον έρωτα». (Πλουτάρχ. Ερωτ. εκδ. Βερναρδάκη IV. 436 (18) βλ. και του ίδιου Βίος Δημητρίου 38).
Ο ίδιος λέει ακόμα: «η καλή Σαπφώ, της ερωμένης επιφανείσης την τε φωνήν ίσχεσθαι και φλέγεσθαι το σώμα και καταλαμβάνειν ωχρότητα και πλάνον αυτήν και ίλιγγον».
Ο ανώνυμος όμως συγγραφέας της μοναδικής στην ελληνική αρχαιότητα αισθητικής μελέτης «περί Ύψους» δεν κάνει προσωπικούς υπαινιγμούς για την ιδιωτική ζωή της Σαπφώς. λέει όμως κρίνοντας κάποιο τραγούδι της πως η ποιήτρια περιγράφει «τα συμβαίνοντα ταις ερωτικαίς μανίαις». (Ψ. Λογγίνος: Περί ύψους 10).
Ο Στράβων πάλι είνε θαυμαστής της και γράφει με ενθουσιασμό για το ποιητικό ταλέντο της και την εξαιρετική θέση της μέσα στα ελληνικά γράμματα. Γι’ αυτό και λέει μαζί με άλλα «συνήκμασε δε τούτοις (εννοεί τον Αλκαίο και Πιττακό) και η Σαπφώ θαυμαστόν τι χρήμα· ού γαρ ίσμεν εν τοσούτω χρόνω τω μνημoνευoμένω φανείσάν τινα γυναίκα ενάμιλλον ουδέ κατά μικρόν εκείνη ποιήσεως χάριν» (XlII. 617).
Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς (περί συνθέσεως ονομάτων 23, 114) έχει κι αυτός καλή γνώμη για τη Σαπφώ. Την εχτιμάει σαν ποιήτρια και θαυμάζει το ευγενικό και ωραίο ύφος της. Δεν κάνει όμως λόγο για τους παράφορους και αφύσικους έρωτές της.
'Όπως είπαμε όμως υπήρχαν και πολλοί που τήνε κατηγορούσαν όχι μόνο στα χρόνια της ελληνικής παρακμής μα και πιο πριν στα χρόνια της ακμής. Τον αντίλαλο της τέτοιας καταλαλιάς τόνε βρίσκομε στον πάπυρο που βρέθηκε στα χρόνια μας και που είναι μια σύντομη βιογραφία της ποιήτριας. Γράφει λοιπόν ο πάπυρος μαζί με άλλα «...Κατηγόρηται δ’ υπ’ ενίων ώς άτακτος oύσα τον τρόπον και γυναικεράστρια....»
(Pap. Oxy. XV. 1800).
Οι ίδιες κατηγορίες βρίσκονται και στο λεξικό του Σουΐδα, όπου γίνεται λόγος για τρεις φιλενάδες της Σαπφώς. την Ατθίδα, Τελέσιππα και Μεγάρα, «προς ας διαβολήν έσχεν αισχράς φιλίας».
Η επίμονη τέτοια παράδοση της ελληνικής αρχαιότητας καταπολεμήθηκε κυρίως από τον Μάξιμο τον Τύριο (2ος αιώνας). Αυτός στάθηκεν φανατικός υπερασπιστής της μνήμης της και αυτός καταπιάστηκε να λύσει το πρόβλημα της σαπφικής ηθικής που απασχολούσε φαίνεται στον καιρό του τους διανοουμένους και δημιουργούσε ένα σωρό συζητήσεις και καυγάδες ανάμεσά τους. Μελετώντας λοιπόν όλα τα υπέρ και κατά, κι έχοντας μπροστά του πιο μπόλικες γραφτές πηγές απ’ ότι έχουμε εμείς σήμερα, στάθηκε πιο ψύχραιμος ερευνητής. Μη μπορώντας όμως να δώσει απαντήσεις σ’ όλες τις κατηγορίες που βάραιναν τον ιδιωτικό βίο της Σαπφώς και που έβρισκαν στήριγμα σε μερικά από τα ποιήματά της, έκρινε τη Σαπφώ με τα κριτικά μέτρα του πλατωνικού «Συμποσίου». Έβγαλε το συμπέρασμα δηλαδή πως η Σαπφώ δεν είταν μια κοινή ποιήτρια παρά μια διανοουμένη με ξεχωριστή και δυνατή προσωπικότητα. Αν δεν είταν ο σατανάς της ακολασίας, είταν όμως ο θηλυκός Σωκράτης, που γύρω της μάζευε τα αρχοντοκόριτσα της Μυτιλήνης και τα δίδασκε μαζί με τόσα άλλα ωραία πράγματα και τον εξιδανικευμένον έρωτα προς το γυναικείο σωματικό κάλλος (Διατριβαί XVIlI 7-9).
'Όπως στας Αθήνας, γράφει, τον Ε' αιώνα, η σωκρατική σχολή, αντίθετα προς την χυδαία παιδεραστία. είχε «πνευματοποιήσει» τον έρωτα στο σωματικό κάλλος του ανδρικού; σώματος, έτσι και η Σαπφώ δίδασκε στις φιλενάδες και μαθήτριές της τον ανώτερο πνευματικό έρωτα προς το γυναικείο σωματικό κάλλος. Μ’ άλλα λόγια προπαγάνδιζε έναν έρωτα ανώτερης έμπνευσης και αισθητικής απόλαυσης, μακρυά από κάθε χυδαία ροπή προς ομοφυλόφιλες ενώσεις και ενέργειες. Αυτά πάνω κάτω λέει ό Μάξιμος ο Τύριος (βλ. Διατριβαί XXIV.7-9). Οι τέτοιες όμως κρίσεις και τα τέτοια συμπεράσματα του Μάξιμου του Τύριου, δεν βρήκαν και πολλούς οπαδούς.
Από καιρό ωστόσο πριν, ανάμεσα στους Ρωμαίους διανοουμένους είχεν επικρατήσει η αντίληψη πως η Σαπφώ είταν μεν μια μεγάλη ποιήτρια. ωστόσο όμως είταν λάγνα και οι σχέσεις της με τις μαθήτριές της δεν είταν αγνές.
Αν ρίξουμε μια ματιά στη λατινική γραμματολογία θα ιδούμε πως ο Οράτιος (Epist. Ι 19.28) λέει πως η Σαπφώ αντρόφερνε. Κι' αλλού (Carm. ΙΙ, 24-25) ο ίδιος κάνει λόγο για τις ερωτικές σχέσεις της ποιήτριας με τις μαθήτριές της . Πιο πολύ όμως ο Οβίδιος τα λέει σταράτα, γιατί τονίζει πως η Σαπφώ ήταν ερωτιάρα και προτιμούσε τουςς γυναικείους έρωτες (Trist. ΙΙ. 365). Ο ίδιος παρουσιάζει ακόμα την ποιήτρια να το μολογά πως ερωτεύονταν την Ανακτορία την Κυδρώ, την Ατθίδα και τόσες άλλες, ενώ ό Σενέκας μας πληροφορεί (Επιστολ. ΧΧΧΙΙΙ) πως ο Δίδυμος έγραψε ειδική μελέτη πάνω στο ζήτημα αν η Σαπφώ ήταν πραγματικά μια εταίρα.
Για να γίνεται λοιπόν τόσος λόγος για την ηθική υπόσταση της Σαπφώς στα χρόνια της αλεξανδρινής ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής, θα πει πως υπήρχε όχι μόνο στοματική παράδοση. που κακoλoγoύσε την ποιήτρια της Λέσβου, μα και γραφτή. Γι' αυτό ίσως και οι Μυτιληναίοι αποκαλούσαν την Σαπφώ «μελιχρόν αύχημα Λεσβίων» (Ψ) Λουκιανού: Έρωτ. 30). Αντικρούοντας τις κατηγορίες που ακούονταν ενάντια στην ποιήτρια από τοπικιστικό πνεύμα και φανατισμό έλεγαν πως η Σαπφώ είνε: «γλυκό καύχημα των Λεσβίων».
Από την τέτοια καταλαλιά της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας οι Πατέρες της χριστιανικής Εκκλησίας πίστευαν πως η Σαπφώ ήταν μια ακόλαστη και παράφορη γυναίκα που ο ερωτισμός της δεν είχε όρια, ένας σατανάς, δηλαδή είταν προσωποίηση της πιο σιχαμερής ακολασίας. 'Ένας απ' αυτούς, ο Τατιανός. γράφει πως η Σαπφώ είταν μια κοινή πόρνη που στα τραγούδια της περιγράφει τις ακολασίες της.
Από την τέτοια παράδοση σιγά σιγά δημιουργήθηκε η φήμη πως η Σαπφώ είταν κακοφτιαγμένη. Την παράδοση αυτή αντικαθρεφτίζει και ο Πάπυρος Οξυρρύγχου (XV, 1800 όταν λέει:
«...Tην δε μορφήν ευκαταφρόνητος δοκεί γεγονέναι και δυσειδεστάτη, την μεν γαρ όψιν φαιώδης υπήρχεν, το δε μέγεθος μεικρά παντελώς".
Και ένα σχόλιο στο διάλογο «Εικόνες» (XVIΙI) τoυ Λoυκιανoύ, τα ίδια σχεδόν λέει:
«Όσoν εις σώμα ειδεχθεστάτη (η) Σαπφώ. μικρά τε και μέλαινα ορωμένη, και τι γαρ άλλο ή αηδών αμόρφοις τοις πτίλοις επί σμικρώ τω σώματι περιειλημμένη;».
Οι γνώμες όμως αυτές που είναι ο αντίλαλος των όσων λέγονταν ενάντια στη Σαπφώ από τον τρίτο αιώνα και δώθε δεν μπορεί να είναι σοβαρή μαρτυρία αναφορικά με την τέτοια ή τέτοια σωματική διάπλαση της ποιήτριας. Από την εποχή που η Σαπφώ πέρασε μέσα στην αρχαία ελληνική παράδοση σαν γύναιο κατώτερης ηθικής και σαν εταίρα με πάσης λογής διαστροφές. είταν φυσικό να σχηματιστεί η ιδέα πως δεν είταν και από σωματική άποψη άρτια. Από τους χριστιανικούς χρόνους-ίσως κι' από πρωτύτερα-μέσα στις λαϊκές μάζες είχε καλλιεργηθεί η αντίληψη πως εκείνοι που δεν τους αγαπάει ο θεός, έχουν κάποιο σωματικό κουσούρι. Η αντίληψη αυτή βαστάει ακόμα ως τα σήμερα. Σε πολλά μέρη όταν λένε αυτός είναι αυτός είναι σημειωμένος ή σημαδιακός, δεν θέλουν να πουν πως ο Τάδε είνε κουτσός ή στραβός, μα πως είνε κακορρίζικος. και από το θεό τιμωρημένος.
Αντίθετα όμως από την τέτοια παράδοση, στα παλαιότερα χρόνια {πέμπτος και τέταρτος αιώνας) επικρατούσε η ιδέα πως η Λεσβία ποιήτρια είταν ωραία. Ο Πλάτων (βλ. Φαίδρ. 235c) αποκαλώντας την καλήν, δεν κάνει τίποτ' άλλο παρά να ακολουθεί την επίμονη παράδοση του καιρού του για το σωματικό κάλλος της Σαπφώς. Εξάλλου την ίδια παράδοση ακολουθούν και οι παλαιοί αγγειογράφοι, που την παριστάνουν ψηλή και όμορφη πάνω σε διάφορα αγγεία.
Από την τέτοια λοιπόν κακογλωσσιά που βάραινε τον ιδιωτικό βίο της ποιήτριας, όχι μόνο από τους μακεδονικούς χρόνους και ύστερα αλλά και από πριν, είχε γίνει ο στόχος ατέλειωτης κακογλωσσιάς, μα και επισκιάστηκε η φήμη της τόσο που το όνομά της έγινε σύμβολο, όπως το ξαναείπαμε, της πιο άσελγης ζωής. Ο Χριστιανισμός μάλιστα κατηγορηματικά την αποκήρυξε.
Ίσως η τέτοια κρίση της Εκκλησίας έδωκε αφορμή να χαθούν οι πάπυροι που είχαν αντιγραμμένα τα ποιητικά της αριστουργήματα.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Το παραπάνω κείμενο του Γ. Κορδάτου αποτελεί τον πρόλογο στο βιβλίο του «Η Σαπφώ και οι κοινωνικού αγώνες στη Λέσβο» και γράφτηκε το 1938.
Από τα έργα της Σαπφώς, εκτός από μικρά αποσπάσματα, έχουν διασωθεί ολόκληρα μόνο ένας Ύμνος στην Αφροδίτη, μία Ωδή σε μία ωραία κοπέλα και ένα ποίημα αναφερόμενο στη νιότη, που ανακαλύφθηκε από αποκατάσταση παπύρου και εκδόθηκε το 2005.
Σαπφώ, η 10η Μούσα
http://www.sapphogr.net/sappho.html
Σημείωση 20ο Τεύχος