ΠΥΡΚΑΪΕΣ όπως αυτές που κατέκαψαν εφέτος την Ελλάδα σημειώθηκαν σε πολλές χώρες, τόσο στην Ευρώπη όσο και εκτός αυτής. Στην Ιταλία η πύρινη λαίλαπα κατέστρεφε επί πολλές ημέρες χιλιάδες στρέμματα δάσους στη Σικελία και στην Καλαβρία, ενώ από τις αρχές του καλοκαιριού τουλάχιστον 12 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από τις πυρκαϊές. Στο έλεος του πύρινου εφιάλτη βρέθηκε μέσα στον Αύγουστο και η Πορτογαλία. Απειλήθηκε επίσης σοβαρά το Ντουμπρόβνικ στην Κροατία - η μεσαιωνική πόλη που αποκαλείται το «Μαργαριτάρι της Αδριατικής». Οι πυρκαϊές έκαναν την εμφάνισή τους και στην Ισπανία, όπου ειδικά στα Κανάρια Νησιά η κατάσταση οδήγησε στην εκκένωση περιοχών - περίπου 13.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους - καθώς και στην καταστροφή χιλιάδων στρεμμάτων δασικών εκτάσεων. Επίσης, οι φωτιές έπληξαν Βουλγαρία, Σερβία, πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και Αλβανία. Πολύ μεγάλες πυρκαϊές σημειώθηκαν και στην Κορσική. Οπως σχεδόν κάθε καλοκαίρι, και η Καλιφόρνια στις ΗΠΑ επλήγη από φωτιές, αναγκάζοντας χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Απειλήθηκαν επίσης τουριστικά θέρετρα. Επί 50 ημέρες μαίνονταν στην πολιτεία Βικτόρια της Αυστραλίας οι πυρκαϊές, με αποτέλεσμα δύο άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους, να τραυματιστούν περίπου 1.300 πυροσβέστες και να καούν περισσότερα από 10 εκατομμύρια στρέμματα δασική έκταση. Εύλογο λοιπόν το ερώτημα που απευθύνεται σήμερα σε ειδικούς: Γιατί καίγονται τα δάση;
Οπως και το 2000, έτσι και εφέτος παρακολούθησα μαζί με εκατομμύρια άλλους κατοίκους της Γης το συγκλονιστικό θέαμα των τεράστιων δασικών και άλλων πυρκαϊών που έπληξαν τη Μεσόγειο και κατ' εξοχήν τη χώρα μας. Τέτοιας έκτασης πυρκαϊές έχουν πολύπλοκα αίτια και είναι πάρα πολύ δύσκολο να εντοπισθεί η αιτία των πρώτων εστιών, εκτός αν υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες. Εκτός από τον εμπρησμό, μια πυρκαϊά μπορεί να ξεκινήσει από αμέλεια ή / και από την ύπαρξη μεθανίου και άλλων εύφλεκτων αερίων, προϊόντων αναερόβιας σήψης τα οποία βρίσκουμε σε ανεξέλεγκτες χωματερές, ή από άλλα αίτια. Στα αίτια συμπεριλαμβάνεται και η κλιματική αλλαγή, η οποία αποσταθεροποιεί το κλίμα, δημιουργεί παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας και, κυρίως, συνοδεύεται από ακραίες καιρικές καταστάσεις στις οποίες συγκαταλέγονται και οι ριπαίοι και ισχυροί άνεμοι.
Ολοι γνωρίζουμε ότι για να ανάψουμε τα κάρβουνα σε μια ψησταριά πρέπει να δημιουργήσουμε ρεύμα αέρος, αλλιώς, παρά τα όποια προσανάμματα, η πυρκαϊά τις περισσότερες φορές σβήνει. Ο άνεμος είναι καθοριστικός παράγων για την ενίσχυση και την ταχύτητα εξάπλωσης μιας πυρκαϊάς, όπως επίσης απαραίτητη είναι φυσικά η ύπαρξη σημαντικής καύσιμης ύλης η οποία πάντοτε συσσωρεύεται στο έδαφος, όπως π.χ. στις χαράδρες των δασικών εκτάσεων. Σε πολλές από τις χαράδρες σε πευκοδάσος θα βρούμε στρώμα από ξεραμένες βελόνες των δέντρων, με πάχος από πολλά εκατοστά ως και λίγα μέτρα, το οποίο αποτελεί ένα από τα καλύτερα «προσανάμματα» για την έναρξη δασικής πυρκαγιάς. Από 'κει και πέρα τον ρόλο τον παίζουν οι άνεμοι.
Ξηρασία και καύσωνας
Η παρατεταμένη ξηρασία εφέτος προβλημάτισε πολλούς και θυμήθηκα μία ακόμη χειρότερη παρατεταμένη ξηρασία, εκείνη του 1989-1990 που έπληξε σχεδόν όλη τη Μεσόγειο. Το 1989 κάηκαν 423.000 στρέμματα και το 1990 386.000 στρέμματα, ενώ εφέτος έχουν καεί μέχρι στιγμής περισσότερα από 1.900.000 στρέμματα. Επομένως, η παρατεταμένη ξηρασία δεν μπορεί να ερμηνεύσει από μόνη της αυτή τη βιβλική καταστροφή που ζήσαμε, αλλά ούτε και η κλιματική αλλαγή από μόνη της, διότι ο κύριος όγκος των πυρκαϊών συνέβη σε μια περίοδο που φυσούσε δυνατός άνεμος, αλλά σε ένα καλοκαίρι που κλιματολογικά δεν είχαμε πολλούς συχνούς δυνατούς ανέμους. Είχαμε όμως τρεις καύσωνες και έναν τέταρτο που βρίσκεται σε εξέλιξη αυτές τις ημέρες, μικρότερης έντασης. Και πάλι καλό είναι να ανατρέξουμε στον προηγούμενο μεγάλο παρατεταμένο καύσωνα του 1987, με πολύ υψηλές θερμοκρασίες, χίλια ανθρώπινα θύματα, για να δούμε ότι ούτε και αυτός ο παρατεταμένος καύσωνας έδωσε, εκτός από τα θύματα της θερμοπληξίας, δασικές πυρκαϊές πάνω από ό,τι καίγεται κατά μέσον όρο κάθε χρόνο. Το 1987 κάηκαν 463.000 στρέμματα, λίγο περισσότερα από τον μέσον όρο της δεκαετίας του 1980.
Οι προεκλογικές περίοδοι
Τα τελευταία 50 χρόνια καίγονται κάθε χρόνο κατά μέσον όρο περίπου 300.000 στρέμματα δασικής και αγροτικής γης. Είναι ενδιαφέρον εδώ να δει κανείς διαχρονικά την εξέλιξη των δασικών πυρκαϊών όπως έχει αναφερθεί και στον έγκριτο ημερήσιο Τύπο. Εκτός από εφέτος, που είναι η χειρότερη χρονιά, η αμέσως προηγούμενη ήταν το 2000. Το έτος 2000, όπως και εφέτος, είχαμε εκτεταμένες δασικές πυρκαϊές όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και στην Πορτογαλία, τη Γαλλία και την Ισπανία. Μάλιστα δε, η Ευρώπη θρήνησε και πολλά θύματα σε αυτές. Οπως, λοιπόν, γράφτηκε στον καθημερινό Τύπο, η έξαρση των πυρκαϊών στη χώρα μας απεδόθη σε αύξηση των εμπρησμών στις προεκλογικές περιόδους της Μεταπολιτεύσεως.
Μελέτησα με προσοχή αυτό το θέμα και διαπίστωσα ότι αυτό έχει μια αληθοφάνεια μόνο κατά το 60% περίπου, διότι υπήρξαν και έτη που έγιναν εκλογές χωρίς να έχουμε έξαρση των δασικών πυρκαϊών. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί το 2004, στο οποίο όμως, όπως όλοι θυμόμαστε, η Ελλάδα είχε μπει στο μικροσκόπιο της παρακολούθησης λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων, αφού είχε προηγηθεί η πιο βροχερή περίοδος στην ιστορία της χώρας μας. Η άλλη περίπτωση κατά την οποία δεν συνδέονται οι εκλογές με τις πυρκαϊές είναι το 1996, όπου σε όλη σχεδόν τη Μεσόγειο είχαμε από τις ελάχιστες δασικές πυρκαϊές στη Μεσόγειο. Κατά τα άλλα, και το 1974, και το 1977, και το 1981, και το 1985, και το 2000, και εφέτος συμπίπτουν οι εκλογές με την αύξηση των πυρκαϊών. Από τις 12 εκλογικές περιόδους από τη Μεταπολίτευση, στις έξι είχαμε αύξηση των πυρκαϊών.
Τα τελευταία 50 χρόνια, καίγονται κατά μέσον όρο 322.000 στρέμματα / έτος (1955-2007), ενώ τα τελευταία 25 χρόνια ο ρυθμός έχει αυξηθεί ξεπερνώντας τα 400.000 στρέμματα / έτος. Εκτός της έκτασης, και ο αριθμός των δασικών πυρκαϊών αυξάνει τα τελευταία 50 χρόνια με ρυθμό 30 επιπλέον πυρκαϊές κάθε χρόνο. Ξεκινήσαμε, δηλαδή, με περίπου 500 πυρκαϊές τον χρόνο τη δεκαετία του 1950 για να περάσουμε τις 2.000 πυρκαϊές το έτος 2000.
Για να συνοψίσουμε, η γενική εικόνα είναι ότι δεν απαλλάσσονται οι εμπρησμοί και ο εξαιρετικός κίνδυνος που υπάρχει σε προεκλογικές περιόδους αλλά, εκτός από αυτόν τον παράγοντα, οι δασικές περιοχές κινδυνεύουν και από τους άλλους φυσικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν, χωρίς όμως να μπορεί το πρόβλημα αυτό να απαντηθεί με απλά στατιστικά στοιχεία.
Οι επιπτώσεις του φαινομένου
Σε παλαιότερη και σε πρόσφατη έρευνα την οποία πραγματοποιήσαμε με συναδέλφους μου από τη NASA, απεδείχθη ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί να οδηγήσει και σε αλλαγή της υγρασίας του εδάφους με ταυτόχρονη αύξηση της συχνότητας των κεραυνών παγκοσμίως. Ο συνδυασμός αυτός μαζί με άλλους παράγοντες, όπως π.χ. η διατάραξη του υδροφόρου ορίζοντα, μπορεί να οδηγήσουν σε αύξηση των πυρκαϊών τις προσεχείς δεκαετίες. Για αυτόν τον λόγο απαιτείται η εκπόνηση μελετών για τα σπουδαία φαινόμενα και τις επιπτώσεις τους.
Η επόμενη ημέρα εγκυμονεί πολλούς περιβαλλοντικούς κινδύνους, με κύριο πρόβλημα τη μη συγκράτηση των ορμητικών ομβρίων υδάτων, την υποχώρηση του υδροφόρου ορίζοντα με ρυθμό μεγαλύτερο από αυτόν που παρατηρείται παγκοσμίως, λόγω της κλιματικής αλλαγής και της σοβαρότατης διατάραξης της οικολογικής ισορροπίας. Το δάσος επιτελεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο περιβαλλοντικό έργο. Ανταλλάσσει αέρια και αιωρούμενα σωματίδια με την ατμόσφαιρα, ρυθμίζει τη θερμοκρασία στις περιοχές που γειτνιάζουν με αυτό και, βεβαίως, ρυθμίζει τους χειμάρρους και προσφέρει προστασία στην πανίδα του.
Η πανίδα που χάθηκε, εκτός από τα πουλιά τα οποία έχουν τη δυνατότητα ταχείας μετάβασης σε άλλη περιοχή, αποτελεί επίσης σημαντικό παράγοντα διατάραξης της οικολογικής ισορροπίας στο καμένο δάσος. Πολύ σωστή είναι η απόφαση που πάρθηκε να απαγορευθεί το κυνήγι στις πληγείσες περιοχές, και θα προέτρεπα να παρακολουθούνται και τα υπόγεια ύδατα ως προς την ποιότητα και τη στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα μετά την πυρκαϊά.
Το καμένο δάσος αλλά και το αναγεννώμενο - όπως αυτό του Πεντελικού Ορους, που το εξυμνούσαν οι Ελληνες, από τον Πλάτωνα ως και τον Αιγινήτη, και το οποίο χάθηκε το 1998 - μπορούν να αποτελέσουν φυσικά εργαστήρια εκπαίδευσης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης για τις γενιές που έρχονται, αλλά και προβληματισμού για τις γενιές που φεύγουν, ιδιαίτερα δε μαθήματα για την Τοπική Αυτοδιοίκηση, που σε πάρα πολλές περιπτώσεις ούτε καν καθάρισαν τα χόρτα ή διευθέτησαν τις χωματερές τους όπως ο νόμος επιβάλλει.
Ο κ. Χρήστος Ζερεφός είναι ακαδημαϊκός, πρόεδρος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και γραμματέας της Διεθνούς Επιτροπής Οζοντος.
(πηγή: Το ΒΗΜΑ, 02/09/2007)
Σημείωση 16ο Τεύχος