Θυμάμαι στον Ζαν Ρους, σε μια αίθουσα του τέταρτου ή πέμπτου ορόφου ενός από τα κτίρια του πανεπιστημίου της Ναντέρ, να μας δείχνει τον χειρισμό της πρώτης επαγγελματικής φορητής βιντεοκάμερας που βλέπαμε στη ζωή μας. Χωριστά η κάμερα και χωριστά το μαγνητοσκόπιο και συνδεδεμένα μεταξύ τους με ένα χοντρό καλώδιο. Βαρύ το εργαλείο αλλά εξαιρετικά εντυπωσιακό γιατί, σε αντίθεση με το φιλμ που χρειάζεται πολύπλοκη εργαστηριακή επεξεργασία, το αποτέλεσμα της λήψης ήταν άμεσα ορατό σε ένα μικρό μόνιτορ.

Από τα παράθυρα του χτιρίου που κάναμε σα δαιμονισμένοι τις πειραματικές λήψεις φαίνονταν το μεγάλο αμφιθέατρο όπου πηγαίναμε για τα μαθήματα του Ανρί Λανγκλουά. Μέσα σ αυτό ήταν ακόμα νωπές οι τοιχογραφίες που είχαν ζωγραφίσει οι φοιτητές το Μάη του 68. Κι αυτό το στοιχείο υποδηλώνει άμεσα το χρόνο.

Σαράντα χρόνια πριν, όταν ο μεγάλος γάλλος κινηματογραφιστής, πατέρας του εθνολογικού ντοκιμαντέρ, υιοθετούσε χωρίς δισταγμό τη νέα τεχνολογία, δεν φανταζόταν ότι το μέσο θα έθετε σε τόσο μεγάλη αμφισβήτηση την ουσία του ντοκιμαντέρ.

Ήταν η εποχή που με τον όρο ντοκιμαντέρ εννοούσαμε όλοι το ίδιο πράγμα: ένα ατόφιο κινηματογραφικό είδος, σίγουρα με πολλές ιδιαιτερότητες που πήγαζαν από τη θεματογραφία του (εθνογραφικό, πολιτικό, κοινωνιολογικό κλπ), αλλά που χρησιμοποιούσε την ίδια γλώσσα, τις ίδιες αισθητικές αξίες και ακολουθούσε στο κινηματογραφικό στερέωμα την ίδια πορεία με τις ταινίες μυθοπλασίας. Ήταν η ποίηση με εικόνες είτε είχε πρωταγωνιστές φυσικά πρόσωπα είτε ηθοποιούς.

Και μπορούσε ίσως ο Ζαν Ρους να βλέπει ότι θα έφτανε η εποχή όπου το μέσο θα γενικευόταν, ο κάθε άνθρωπος θα μπορούσε να έχει μιας εξαιρετικής ποιότητας ψηφιακή κάμερα αλλά δεν μπορούσε να φανταστεί ότι η τηλεοπτική λαίλαπα θα έφερνε την ισοπέδωση του ντοκιμαντέρ ως έργου τέχνης και την ταύτισή του με κάθε είδους τηλεοπτικό προϊόν που δεν είναι μυθοπλασία.

Στο εξωτερικό, όπου δεν λειτουργεί σε τόσο μεγάλη έκταση το αξίωμα «είσαι ότι δηλώσεις», έβαλαν τα πράγματα στη θέση τους αρκετά νωρίς (τριάντα χρόνια περίπου πριν) διαφοροποιώντας το ντοκιμαντέρ του δημιουργού από την τηλεοπτική εκδοχή του δίνοντας στο τελευταίο τον όρο «μεγάλο ρεπορτάζ». Κάτι που δεν έχει τίποτα το υποτιμητικό αλλά δίνει το σωστό προσδιορισμό.

Στο ελλαδικό χώρο, τα πράγματα κύλησαν ανάποδα – δεν είναι δα και τόσο σπάνιο αυτό. Το «μεγάλο ρεπορτάζ» αναδύθηκε τα τελευταία χρόνια ως το «απόλυτο» ντοκιμαντέρ. Εντυπωσιακό και συνάμα θεαματικό. Αυτό που «καταγράφει την καυτή πραγματικότητα, αποκαλύπτει, καταγγέλλει» και κατά συνέπεια «συνειδητοποιεί την κοινωνία». Ένα προϊόν «ανατρεπτικό» και σίγουρα «προοδευτικό».

Και φαίνεται να μην έχει καμία σημασία αν όλα αυτά τα εξαιρετικά ποιοτικά συστατικά του προωθούνται μέσα από απόλυτα ελεγχόμενα ΜΜΕ, όργανα του πολιτικού κατεστημένου.

Όσοι δε επιχειρούν να το αμφισβητήσουν επιδιώκοντας τον πρωταρχικό διαχωρισμό που έγινε αλλού, θεωρούνται απλά οπισθοδρομικοί και λάτρεις μιας αντίληψης που έχει πεθάνει. Διότι, όπως ισχυρίζονται οι «νεωτεριστές», έτσι κι αλλιώς μόνο η τηλεόραση προβάλει ντοκιμαντέρ, άρα όλα τηλεοπτικά προϊόντα είναι. Το μέσο καταγραφής είναι πια το βίντεο άρα … καλύτερα να μη μιλάμε για κινηματογράφο!

Επιστρατεύονται και κάποιοι θεωρητικολογούντες κριτικοί κινηματογράφου να χαρακτηρίζουν το ζήτημα της διάκρισης του ντοκιμαντέρ του δημιουργού ως «παρωχημένη, δήθεν θεωρητική, σκιαμαχία». Και παρωχημένη, και δήθεν θεωρητική και σκιαμαχία!

Και όλα αυτά τα βαρύγδουπα απλά αστεία αν δεν γράφονταν για να υπεραμυνθούν Φεστιβάλ (και διευθυντών Φεστιβάλ υμνητών του τηλεοπτικού ρεπορτάζ) που με κρατικά χρήματα προωθούν μια τέτοια στρεβλωμένη και τελικά αντιδραστική, αν και ντυμένη με το μανδύα του προοδευτικού, πολιτική. Γιατί η αντίδραση δεν βρίσκεται στην πολιτική σου τοποθέτηση-στα λόγια- αλλά στην τοποθέτησή σου απέναντι στην ζωή και την τέχνη και την υπεράσπιση των αναλλοίωτων αξιών της.

Συμφωνώ με τον Σουηδό ντοκιμαντερίστα Stefan Jarl, που θεωρείται από πολλούς ο μεγαλύτερος εν ζωή δημιουργός ντοκιμαντέρ της Ευρώπης, ο οποίος λέει:

Ο σκηνοθέτης που υπονοεί πως κάνει αντικειμενικό και ακριβές ντοκιμαντέρ, με άλλα λόγια ο τηλεοπτικός σκηνοθέτης, είναι απατηλός και διπρόσωπος. Τέτοιου είδους σκηνοθέτες θέλουν να πιστέψουμε πως αναπαριστούν τη μοναδική αληθινή εικόνα της πραγματικότητας. Αυτό δεν είναι αληθές. Στην πραγματικότητα ψεύδονται. Η αλήθεια είναι ότι παίζουν το παιχνίδι του πελάτη. Πράττουν αυτά που τους έχουν υπαγορέψει και αγκιστρώνονται στην αντικειμενικότητα και την αλήθεια. Το χειρότερο είναι ότι ο εντολέας, η κρατική σουηδική τηλεόραση, στην πραγματικότητα η σουηδική κυβέρνηση, διατηρεί έτσι όλη την εξουσία.

Ας γυρίσουμε στη Νότια Ευρώπη. Θυμάμαι τον Ροβήρο Μανθούλη στο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Καλαμάτας, δέκα χρόνια περίπου πριν να δηλώνει ότι το μόνο που άλλαξε στο χώρο του ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα, στη διάρκεια της μεγάλης απουσίας του στο εξωτερικό, ήταν η ορθογραφία της λέξης: αντί με ύψιλον, γραφόταν πια με γιώτα.

Δεν πρόλαβαν να σβήσουν τα λόγια του και οι ελληνικοί εγκέφαλοι αποφάσισαν να κάνουν τη «μεγάλη αλλαγή» στο ελληνικό ντοκιμαντέρ: αντικατέστησαν την «ξενόφερτη» λέξη με τον όρο τεκμήριο.

Αναζήτησα πως αποδίδεται σε άλλες γλώσσες. Και ανακάλυψα το εξής:

Τσέχικα: film dokumentarni Δανέζικα: dokumentarfilm Γερμανικά: Dokumentarfilm Αγγλικά: documentary film, Ισπανικά: pelicula documental Εσθονικά: dokumentaalfilm Βάσκικα: film dokumental, Φιλανδικά: dokumenttielokuva Γαλλικά: film documentaire Ουγγρικά: dokumentumfilm Ιταλικά: documentario Ολλανδικά: documentaire Νορβηγικά: dokumentarfilm Πολωνικά: film dokumentalny Πορτογαλικά: documentarios Σλοβακικά: dokumentarny film, Σουηδικά: dokumentarfilm

Δηλαδή πουθενά στην Ευρώπη, εκτός βέβαια από τη Ελλάδα (και κατά μιμητισμό την Κύπρο) δεν μεταφράζεται. Γιατί απλά το ντοκιμαντέρ δεν είναι μια οποιαδήποτε λέξη της ζωντανής μας γλώσσας αλλά ένας διεθνώς καθιερωμένος όρος που «σέρνει» πίσω του μια πλούσια ιστορία. Αυτό που αρχικά φάνταζε ως μια ακόμα ελληνική υπερβολή στηριγμένη στην αμάθεια, στην πραγματικότητα έκρυβε ένα ουσιαστικό περιεχόμενο: τον υποβιβασμό του ντοκιμαντέρ στο επίπεδο του τεκμηρίου. Αφαιρούσε την έννοια του δημιουργού.

Και το όνομα αυτό δόθηκε και στο μοναδικό, μέχρι τώρα, πρόγραμμα παραγωγής ντοκιμαντέρ (για την ακρίβεια συμπαραγωγής με την ΕΡΤ) από το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου. Και μόνο πρόσφατα αποφασίστηκε η ενίσχυση της παραγωγής ντοκιμαντέρ από το ίδιο το ΕΚΚ. Καιρός να απεγκλωβιστεί από το τεκμήριο ως θεωρία και ως πράξη.

Γιατί το ντοκιμαντέρ του δημιουργού δεν τεκμηριώνει τίποτα. Τι τεκμηριώνει η ταινία Pour le Mistral του Γιόρις Ίβενς; Τον άνεμο στη Νότια Γαλλία; Τα ντοκουμέντα που καταγράφει μια κάμερα από χώρους που συμβαίνουν γεγονότα τεκμηριώνουν τα λόγια του δημοσιογράφου σε ένα δελτίο ειδήσεων. Μπορεί ποτέ ένα ντοκιμαντέρ του δημιουργού να αποτελέσει υλικό για το δελτίο ειδήσεων των 8.30μμ; Σίγουρα όχι. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τα τηλεοπτικά ψευδεπίγραφα ντοκιμαντέρ.

Γιατί στο ντοκιμαντέρ του δημιουργού το «τεκμήριο» είναι το υπόστρωμα του τελικού έργου που έχει την προσωπική σφραγίδα του σκηνοθέτη και μάλιστα μέσα από μια χρονοβόρα και κοπιαστική δημιουργική διαδικασία. Σε αυτό κυριαρχεί η υπέρβαση του πραγματικού κι η διείσδυση την ουσία του πράγματος μια πορεία μέσα από την οποία το ντοκουμέντο μεταλλάσσεται σε κινηματογραφική ταινία, δηλαδή έργο τέχνης. Το αντίθετο συμβαίνει στο ρεπορτάζ που επιπλέον είναι υποχρεωμένο να υποτάσσεται στους νόμους της τηλεοπτικής αγοράς.

Το ντοκιμαντέρ του δημιουργού είναι κατά βάθος ο πιο φιλοσοφικός κινηματογράφος γιατί θέτει διαρκώς, ερευνά και αναρωτιέται για το πραγματικό. Τον κόσμο μας. Τη ζωή μας. Αυτό δεν μπορεί να το κάνει ο «ψυχρός καθρέφτης» του ρεπορτάζ.

Το ντοκιμαντέρ του δημιουργού κοιτάει τ άστρα και σκέφτεται.

Ας αφήσουμε τους άλλους, που πατάνε τα πόδια τους στη γη, να ονειρεύονται με μισόκλειστα μάτια μπροστά στους τηλεοπτικούς δέκτες ένα «ποιοτικό» δελτίο ειδήσεων των 8.30. Καληνύχτα.

ΙΟΥΝΙΟΣ 2008

-------------------------------------------------------
Ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε την Κυριακή 13 Ιουλίου στην εφημερίδα “Φιλελεύθερος” της Κύπρου
http://theodosiou.wordpress.com/