Σήμερα η Απείρανθος διαθέτει ένα μικρό μεν αλλά πολύ σημαντικό αρχαιολογικό μουσείο, το οποίο δέχεται αρκετούς επισκέπτες κάθε χρόνο. Στο μουσειάκι αυτό οι επισκέπτες παίρνουν μια αρκετά καλή γεύση του πολιτισμού που άνθησε στα κυκλαδίτικα νησιά κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ. και μπορούν να θαυμάσουν τις μοναδικές βραχογραφίες από την Κορφή τ' Αρωνιού.

Εκείνο που ασφαλώς οι επισκέπτες δεν μαθαίvoυv είναι ότι το μουσείο αυτό το χρωστά η Απείρανθος σ' ένα σεμνό και πολύ κατατρεγμένο από την πολιτεία πατριώτη, τον αείμνηστο Μιχάλη Μπαρδάνη. Στις αρχές της δεκατίας του 1960 ο γράφων τοποθετήθηκε στις Κυκλάδες ως επιμελητής αρχαιοτήτων. Την εποχή αυτή τη Νάξο λυμαίνονταν οι αρχαιοκάπηλοι και οι λαθραίες ανασκαφές αποτελούσαν σωστή θεομηνία για την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού. Συχνά δε, οι ανασκαφές αυτές διενεργούνταν με δαπάνες του κράτους που με τη μορφή καλλιεργητικών δανείων της Αγροτικής Τραπέζης χορηγούνταν αφειδώλευτα και άκριτα σε «ημετέρους» της τότε κυβερνητικής εξουσίας με μοναδικό κριτήριο την εξασφάλιση ψήφων στις εκλογές. 

Κάτω από τις συνθήκες αυτές βρέθηκα στη Νάξο ως επιμελητής αρχαιοτήτων και καταπιάστηκα με το να περισώσω όποια πληροφορία μπορούσε να σωθεί για τον πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό. Περιοδεύοντας την ύπαιθρο του νησιού διαπίστωνα καθημερινά την αποτελεσματικότητα των “καλλιεργητικών” δανείων: βαθειά φρεσκοσκαμμένα χωράφια και όμορφα στρωμένα χώματα, χωρίς καμιά όμως παραπέρα φροντίδα για οποιαδήποτε καλλιέργεια. Στις παρυφές των χωραφιών αυτών, όμορφα στοιβαγμένες πάνω στις ξηρολιθιές βρίσκονταν οι σχιστόπλακες που αποτελούσαν τους αδιάψευστους μάρτυρες της ολοσχερούς καταστροφής εκτεταμένων πρωτοκυκλαδικών νεκροταφείων.  Το βαθύ σκάψιμο και το όμορφο στρώσιμο του χωραφιού οφειλόταν στη φροντίδα του δράστη-ιδιοκτήτη αφενός να εξαφανίσει κάθε ίχνος που θα μπορούσε να τον ενοχοποιήσει και αφετέρου να δημιουργήσει τεκμήρια για τη δήθεν σωστή χρήση του δανείου. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτού του είδους η καλλιεργητική μανία που έπληξε τη Νάξο στις αρχές της δεκαετίες του 1960 άρχιζε με τα πρωτοβρόχια, οπότε μαλάκωνε λίγο το έδαφος, και κατά κανόνα τις νύχτες με ολόγιομο φεγγάρι. Η καταστροφή που προξενήθηκε στην πολιτιστική μας κληρονομιά από τη δραστηριότητα αυτή των αρχαιοκαπήλων την εποχή εκείνη είχε λάβει τόσο μεγάλη έκταση και η εικόνα που παρουσίαζαν τα πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία ήταν τέτοια, ώστε ξένος αρχαιολόγος έγραφε πως πρόκειται για τη «μεγαλύτερη αρχαιολογική καταστροφή του αιώνα μας σε παγκόσμια κλίμακα».

Στα τρεχάματα και τις προσπάθειές μου να χαρτογραφήσω τουλάχιστον τις θέσεις, όπου είχαν σημειωθεί παράνομες ανασκαφές, πριν χαθούν οριστικά και τα τελευταία ίχνη της παρουσίας του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, βρήκα θερμή τη συμπαράσταση και είχα αμέριστη τη βοήθεια ανθρώπων που δυστυχώς μετριούνται στα δάχτυλα του ενός μόνο χεριού. Οι πατριώτες αυτοί υπέφεραν ειλικρινά παρακολουθώντας τη λεηλα­σία της αρχαιολογικής κληρονομιάς του νησιού τους και έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για τη μείωση του κακού. Σεμνά, αθόρυβα, χωρίς ιδιοτέλεια και με κίνδυνο να προκαλέσουν την οργή της ψηφοθηρούσης τότε κυβερνητικής εξουσίας, ασκούσαν την προσωπική τους επιρροή στον κόσμο της υπαίθρου και συγκέντρωναν πολύτιμες πληροφορίες για αρχαιολογικές θέσεις. Παράλληλα παρότρυναν τους χωρικούς να πα­ραδίδουν στο μoυσείo τυχόν ευρήματα κατά την πραγματική καλλιέργεια των αγρών τους.  Θεωρώ υποχρέωσή μου να αναφερθώ επώνυμα στα πρόσωπα αυτά, όχι μόνο γιατί αισθάνομαι την ανάγκη και δημόσια να τους εκφράσω τις ευχαριστίες μου, αλλά και γιατί νομίζω ότι τους πρέπει και δημόσια αναγνώριση. Πρόκειται για τον τότε γυμνασιάρχη στο γυμνάσιο της Νάξου, Αντώνη Φλώριου Κατσουρό, τον τότε γυμναστή στο ίδιο Γυμνάσιο, Μανώλη Ι. Ψαρρά και δυο ακόμη πρόσωπα που δυστυχώς σήμερα δε βρίσκονται πια μαζί μας: τον τότε φύλακα αρχαιοτήτων Νάξου, Νικόλαο Γαβαλά και τον παυμένο για την κοινωνικοπολιτική του ιδεολογία απεραθίτη καθηγητή μαθηματικών, Μιχάλη Μπαρδάνη. Ας θεωρηθεί η μνεία των ονομάτων τους ως ελάχιστο δείγμα της ευγνωμοσύνης που τους χρωστώ.

Τον Μιχάλη Μπαρδάνη γνώρισα σε μια από τις επισκέψεις μου στην Απείρανθο, όπου αναζητούσα πληροφορίες για νέες πρωτοκυκλαδικές θέσεις. Από το καφενείο της Πλάτσας, όπου τον πρωτοσυνάντησα, με πήρε στο σπίτι του για να μου δείξει μερικά κομμάτια από αγγεία που διάφοροι συγχωριανοί του του είχαν εμπιστευθει. Εκεί μου εκμυστηρεύτηκε το φόβο του ότι οι αρχές, που αδιαφορούσαν για την απογύμνωση της ναξιακής υπαίθρου από τον αρχαιολογικό της πλούτο, θα μπορούσαν να ανανεώσουν τους διωγμούς εναντίον του με μια κατηγορία για αρχαιοκαπηλεία. Για την εξουδετέρωση παρόμοιου κινδύνου συνέταξα αμέσως πρόχειρο κατάλογο των αρχαίων που του είχαν παραδοθεί καθώς και σχετικό πρωτόκολλο. Δεν άργησε όμως να φανεί πως οι φόβοι του Μπαρδάνη δεν ήσαν αβάσιμοι: Δεν κατηγoρήθηκε για αρχαιοκαπηλεία, αλλά οι αρχές ασφαλείας κατάγγειλαν στην αρχαιολογική υπηρεσία ότι με το πρόσχημα του αρχαιολογικού του ενδιαφέροντος ο Μιχάλης Μπαρδάνης τριγυρνούσε στα βουνά της Νάξου και προπαγάνδιζε τον κομμουνισμό στους βoσκούς (λες και δεν μπορούσε να τους βρει μαζεμένους στο καφενείο και έπρεπε να τρέχει στα βουνά).   

 Ο σοφός χειρισμός του θέματος από τον τότε έφορο αρχαιοτήτων Κυκλάδων υπήρξε αποτελεσματικός. Οι αρχές ασφαλείας πήραν τη διαβεβαίωση ότι ο Μπαρδάνης όχι μόνο παρείχε πολύτιμες υπηρεσίες στην αρχαιολογική υπηρεσία, αλλά και ότι μάλλον θα έπρεπε να ενθαρρυνθούν οι δραστηριότητές του. Aκoλoύθησε από την πλευρά της αρχαιολογικής υπηρεσίας ο διορισμός της συζύγου του Μπαρδάνη, διευθύντριας του δημοτικού σχολείου της Απειράνθου, ως έκτακτης επιμελήτριας αρχαιοτήτων, σε εφαρμογή θεσμού που ίσχυε τότε για την κάλυψη αναγκών σε προσωπικό.

Με τις παραπάνω ενέργειες και με τις συχνές επισκέψεις στην Απείρανθο και συνεργασίες των αρχαιολόγων με τον Μπαρδάνη αυτός ενθαρρύνθηκε να εντείνει τις επιφανειακές του έρευνες και αναζητήσεις και να συγκεντρώσει πολλές και πολύτιμες πληροφορίες. Το κύρος του σεμνού απεραθίτη δασκάλου, ο σεβασμός, η αγάπη και η εμπιστοσύνη που ενέπνεε στους συγχωριανούς του συνέβαλαν στο να πλουτιστεί ακόμη πιο πολύ η μικρή συλλογή στο σπίτι του. Το επόμενο βήμα από την πλευρά της αρχαιoλoγικής υπηρεσίας ήταν να επισημοποιήσει την ίδρυση της Aρχαιoλoγικής Συλλογής Απειράνθου, να αναζητήσει λύσεις για τη στέγασή της σε ειδικό χώρο και να διορίσει φύλακα αρχαιοτήτων στην Απείρανθο.

Σήμερα το μουσείο της Απειράνθου φιλοξενεί θησαυρούς της πρωτoκυκλαδικής εποχής, όπως είναι τα ειδώλια, τα πήλινα και τα μαρμάρινα αγγεία, αλλά κυρίως οι μοναδικές βραχογραφίες από την Κορφή τ' Αρωνιού, μόνο χάρη στην αγάπη του Μιχάλη Μπαρδάνη για το λαμπρό προϊστορικό πολιτισμό του νησιού του. Χωρίς τον Μπαρδάνη οι θησαυροί αυτοί θα είχαν υποβιβαστεί, όπως και τόσοι άλλοι, σε διαπραγματεύσιμες εμπορικές αξίες και θα στόλιζαν ιδιωτικές συλλογές και μουσεία του εξωτερικού. Χωρίς τον αγωνιστή Μπαρδάνη η Απείρανθος δεν θα είχε το μουσειάκι της.

Κείμενο του καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών, Χρήστου Ι. Ντούμα. Αναδημοσίευση από το περιοδικό «Απεραθίτικα», τεύχος 4 / 1989.
 
 ------------------------------------
Απείρανθος
http://apeiranthos.gr/