Πότε ήρθαν στην Ελλάδα τα αποδομητικά πουλιά;
Ημερομηνία Tuesday, August 28 @ 19:15:13 UTC
Θέμα Νησιά


Toυ Θ. Δ. Παπαγγελή

Κανένας φιλόσοφος δεν αναζήτησε με τόση συστηματικότητα την απορία όσο ο Ζακ Ντεριντά· και κανενός φιλοσόφου τα αδιέξοδα δεν ήταν ποτέ τόσο μεστά νοήματος: «Πασχίζω να τοποθετήσω τον εαυτό μου σε ένα τέτοιο σημείο που να μην ξέρω και εγώ ο ίδιος πού είμαι και πού πηγαίνω» εξομολογήθηκε κάποτε. Η αλήθεια είναι ότι ο Ντεριντά θήρευσε πάντα την αβεβαιότητα ­ όχι ως υπαρξιακό γνώμονα αλλά ως ασύδοτο παιχνίδι επέκεινα και σε πείσμα της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης. Το παιχνίδι αυτό δεν είναι μέρος της πραγματικότητας· είναι η ίδια η πραγματικότητα ­ χωρίς οντολογικό βάθρο, χωρίς μεταφυσικό έρεισμα, χωρίς την εγγύηση του Λόγου ή του Θεού. Η πραγματικότητα αυτή δεν καταδέχεται την παρηγοριά κάποιας βεβαιότητας που υπερβαίνει την ιστορικότητα του υποκειμένου, και που βρίσκεται πριν, πάνω και μετά από την ιστορικότητα των υποκειμένων. Τέτοιες εγγυήσεις και βεβαιότητες συγκροτούν αυτό που ο Ντεριντά θα ονόμαζε «μεταφυσική της παρουσίας» στον δυτικό φιλοσοφικό στοχασμό. Μαθητεύοντας επιλεκτικά στον Χέγκελ, στον Μαρξ, στον Νίτσε, στον Φρόιντ, στον Χάιντεγκερ, στον Λακάν, στον Σοσύρ, ο Ντεριντά αμφισβήτησε ακριβώς αυτή τη μεταφυσική. Θα ήταν πολύ βιαστικό και τελικά άστοχο να του χρεώσει κανείς για αυτόν τον λόγο μια «μεταφυσική της απουσίας», γιατί απλούστατα ο φιλόσοφος αυτός δεν ενδιαφέρεται για οντολογία ­ είναι απλώς ο αφηγητής, ο αρχιπαίκτης και ο μεγαλομέτοχος του ελεύθερου παιχνιδιού.

Θα ήταν ασύγγνωστη μωρία να θελήσουμε να εκλαϊκεύσουμε τον ντερινταϊσμό. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Καντ, ο Χέγκελ, ο Νίτσε, ο Σαρτρ περιέχουν δυσθεώρητο στοχαστικό εναιώρημα, αλλά και ορατό πρακτικό ίζημα· ο Ντεριντά, αεί παίκτης, κατορθώνει να διώξει στο τέλος όλα τα χαρτιά από τα χέρια του· γι' αυτό είναι δύσκολο να περιγράψεις το είδος του παιχνιδιού, πολύ περισσότερο να το εκλαϊκεύσεις. Ωστόσο η μακρά άσκηση αποκαλύπτει βαθμιαία τις στρατηγικές «λαθροχειρίες» που γίνονται σε βάρος των βεβαιοτήτων και ιεραρχήσεων του δυτικού στοχασμού.

Ο Ντεριντά θέλει, λοιπόν, να εξαρθρώσει τη μακρά «λογοκεντρική σπείρα» του δυτικού στοχασμού (από τον Πλάτωνα ως τον Χάιντεγκερ), η οποία, παρά τις εσωτερικές διαφωνίες της, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αναζητεί το «αληθές» στον Λόγο (στον ορθολογικό ή στον θεολογικό Λόγο) και στην «Παρουσία» (αντικείμενο της επιστήμης και της μεταφυσικής είναι πάντα η παρούσα οντότητα). Η λογοκεντρική, προ Ντεριντά, περίοδος έχει δημιουργήσει μια ιστορική και πολιτισμική μήτρα που γεννά μια σειρά από αξιολογικές αντιθέσεις: προφορικός λόγος - γραφή, ήχος - σιγή, παρουσία - απουσία, συνειδητό - ασυνείδητο, εσωτερικότητα - εξωτερικότητα, πράγμα - σημείο, πραγματικότητα - εικόνα, είναι και φαίνεσθαι, σημαινόμενο - σημαίνον κ.ά. Αυτή η λογοκεντρική «μεταφυσική της παρουσίας» είναι όχι μόνο το επίσημο αίτημα των φιλοσοφημένων αλλά και η άδηλη αναπνοή των αμυήτων· και το αποτέλεσμά της είναι να αποδίδουμε προνομιακό οντολογικό «στάτους» στον πρώτο όρο καθενός από τα προηγούμενα αντιθετικά ζεύγη.

Με άλλα λόγια, η λογοκεντρική βεβαιότητα συνεπάγεται αξιολογήσεις και ιεραρχήσεις τις οποίες τείνουμε αυτόματα να θεωρήσουμε δεδομένες και αδιάβλητες. Ο κόσμος είναι όπως τον ξέρουμε όσο είμαστε βέβαιοι ότι το είδωλό μας στον καθρέφτη έχει μικρότερη σημασία από εμάς τους ίδιους· ότι η εσωτερικότητά μας είναι απείρως αληθέστερη από τις εξωτερικές μας εκδοχές· ότι το νόημα είναι πολυτιμότερο από τη λεξιλογική του επένδυση· ότι η ζωντανή φωνή είναι το πρωτεύον και η γραφή είναι το δευτερογενές και το παράγωγο. Ο ντερινταϊκός κόσμος αρχίζει εκεί όπου τελειώνουν αυτές οι βεβαιότητες. Είναι ο κόσμος της αενάως αναβαλλόμενης παρουσίας, των διαττόντων «ιχνών», των «αποριών», της «διασποράς» ­ ένας κόσμος πολλαπλά παλίμψηστος, που γράφει και ξαναγράφει τον εαυτό του ad infinitum, που δεν έχει αρχή, κέντρο ή τέλος και που δεν αναγνωρίζει σε κανέναν τη δυνατότητα να τον κρίνει «απ' έξω». Από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του '60, και με τη δυναμική διαμεσολάβηση των αμερικανών πιστών της, η ντερινταϊκή φιλοσοφία προκαλεί ισχυρές δονήσεις και ρηγματώσεις στις κοινωνικές επιστήμες, στις επιστήμες του ανθρώπου και, κυρίως, στη θεωρία της λογοτεχνίας.

Είναι εύκολο να καταλογίσει κανείς στον Ζακ Ντεριντά μηδενισμό και άρνηση· και είναι ακόμη πιο εύκολο να παρωδήσει τον λόγο και τη γραφή του ως καβαλιστική άσκηση και ναρκισσευόμενο γρίφο. Τέτοιες καταγγελίες είναι μέρος της τρέχουσας μυθολογίας για τον γάλλο φιλόσοφο και τα αποδομητικά πουλιά που εκκόλαψε η φιλοσοφία του. Αλλά είναι πάσα ανάγκη να προσπαθήσει κανείς να κατανοήσει προτού ασκήσει το αναφαίρετο δικαίωμα να διαφωνήσει. Και είναι πιο εύκολο να κατανοήσουμε όταν το προγραμματικό ζητούμενό μας δεν είναι η συνολική υιοθέτηση ενός νέου «επιστημολογικού παραδείγματος» που θα αντικαθιστούσε πλήρως τα προηγούμενα, αλλά ο εντοπισμός της «ευρετικής» αξίας του ντερινταϊσμού και της δυνατότητας που μας δίνει να ελέγξουμε τις κληρονομημένες προκαταλήψεις, βεβαιότητες και ιεραρχήσεις μας· να τις ελέγξουμε όχι για να αρνηθούμε τη λειτουργική τους σημασία, αλλά για να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι πολύ περισσότερο «ιστορικές-ιδεολογικές κατασκευές» παρά «διαχρονικές αλήθειες» ­ και να τις «σεβαστούμε» αναλόγως. Η πιο μεγάλη αλήθεια είναι η εγρήγορση απέναντι στην πιθανή πλάνη· και δεν χρειάζεται να συμφωνεί κανείς με το συνολικό πρόγραμμα της ντερινταϊκής αποδόμησης για να κατανοήσει ότι το ασύδοτο παιχνίδι του Ζακ Ντεριντά είναι πολύ πιο κοντά σε αυτήν την εγρήγορση από ό,τι στον μηδενισμό και στην άρνηση.

Δεν γνωρίζω πολλά πράγματα για τις ελληνικές τύχες του Ντεριντά ­ πιθανότατα επειδή δεν ενδιαφέρθηκα να μάθω, ίσως όμως και επειδή στην πραγματικότητα ο Ντεριντά έφτασε στη χώρα αυτή κυρίως ως σύνθημα και άλλοθι παρά ως δρώσα και επιδρώσα πνευματική παρουσία. Πριν από μερικές ημέρες το Πάντειο Πανεπιστήμιο τον περιέβαλε με την τήβεννο του επιτίμου διδάκτορα. Και πάλι δεν γνωρίζω πώς τον φωτογράφισε η laudatio της επίσημης τελετής, επιτρέπω ωστόσο στον εαυτό μου να υποθέσει ότι η πρόταση της επιτιμοποίησής του δεν προσέκρουσε σε καμία αρνητική ψήφο· και θυμάμαι ότι πριν από επτά χρόνια το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ του απέδωσε την ίδια τιμή μέσα σε ορυμαγδό διαφωνιών και με μικρή διαφορά θετικών ψήφων. Αυτό δεν σημαίνει τίποτε για ένα διανοούμενο που είναι έτσι κι αλλιώς και σημαντικός και αμφιλεγόμενος· λέει όμως πολλά για την ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα, η οποία κατά κανόνα αργεί να διαμορφώσει κριτική αντίληψη για τους θνητούς, αλλά τελικά σπεύδει να τους τιμήσει ως θεούς και απυρόβλητους γκουρού. Επίσης, δεν γνωρίζω τι ακριβώς είπε ο τιμηθείς στο αμφιθέατρο του Γαλλικού Ινστιτούτου· αλλά πληροφορούμαι από το σχετικό ρεπορτάζ («Το Βήμα», 6.6.1999) ότι ορισμένοι από το κοινό (όσοι δεν προτίμησαν τον Μορφέα από τον ομιλητή) εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης μετά τις πρώτες εκπυρσοκροτήσεις, ότι η ρεπόρτερ απεκόμισε μια γενική εντύπωση και έναν συγκεκριμένο εφιάλτη, ότι η δοκιμαζόμενη μεταφράστρια πιθανώς έκλαιγε και ότι η πιο ενδιαφέρουσα ερώτηση που δέχτηκε ο ομιλητής αφορούσε τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία. Ο Ντεριντά, διαβάζω, μέσα σε καταιγισμό επευφημιών απάντησε με παρρησία ότι είναι ­ όπως ήταν πάντοτε άλλωστε ­ «εναντίον όλων». Αλλά εγώ, στο δικό μου όνειρο, είδα μια άλλη σκηνή και άκουσα την άλλη απάντηση, την οποία ο φιλόσοφος κράτησε για τον εαυτό του: «Πόλεμος; Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει πόλεμος. Υπάρχουν μόνο αφηγήσεις για τον πόλεμο: των δυτικών ΜΜΕ, των ελληνικών ΜΜΕ, δικές σας και δικές μου. Δεν υπάρχει ιστορία, υπάρχει μόνο ιστορείν. Και φυσικά η αλήθεια δεν βρίσκεται στη μέση· γιατί, όπως θα διαπιστώσετε και από την ομιλία μου, δεν υπάρχει ούτε αρχή ούτε τέλος ούτε μέση. Αλλωστε υπάρχει μόνο μία αλήθεια: το παιχνίδι της αποδόμησης». «Ακριβώς! Αυτό που παίζει το ΝΑΤΟ σε βάρος της Γιουγκοσλαβίας» ακούστηκε μια φωνή από το βάθος του αμφιθεάτρου. Και τότε, λέει, ήταν η πρώτη φορά που ο Ζακ δεν είχε απάντηση.
----------------------------------------
Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
(πηγή: Το ΒΗΜΑ, 13/06/1999)



15ο Τεύχος



Το άρθρο αυτό προέρχεται από eyploia.aigaio-net.gr
old.eyploia.gr

Το URL της ιστορίας αυτής είναι ο εξής
old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=1111