* Οι αποκαλύψεις της έρευνας που πραγματοποίησαν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών

Εκαναν αγώνα για να αποκτήσουν ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα. Στις ακτές του Κορινθιακού και του Ευβοϊκού, στη Ραφήνα, στη Νέα Μάκρη, στη Λούτσα, στα νησιά του Σαρωνικού. Η γη κατακερματίστηκε, οι οικονομίες μιας ζωής δαπανήθηκαν για την αγορά αγροτεμαχίων, η οικοδομή ξεκίνησε. Ηταν η εποχή των «εκτός σχεδίου», των αυθαιρέτων που κατασκευάζονταν ακόμη και με προσωπική εργασία, ιδιοκατασκευή ή και αντιπαροχή. Με την ανοχή του κράτους τόποι παραθερισμού υποβαθμίστηκαν, γέμισαν με εκτρώματα, δίχως ίχνος χωροταξικού και πολεοδομικού περιορισμού. Σήμερα, 20-30 χρόνια μετά την οικιστική έξαρση που χάρισε στον μικροαστό το εξοχικό του, το «όνειρο» απαξιώθηκε. Τα στρώματα χαμηλού εισοδήματος αποκλείστηκαν σταδιακά από τη διαδικασία απόκτησης παραθεριστικής κατοικίας και τη θέση τους πήραν οι υψηλότερες οικονομικά τάξεις, που μπορούν πλέον να αξιώνουν αυτόνομες, ανώτερες ποιοτικά κατασκευές, σε μεγαλύτερα οικόπεδα και φυσικά σε περιοχές ιδιαίτερου κάλλους, ενίοτε και σε παραδοσιακούς οικισμούς, όπως στο Πήλιο και στην Τζια.

«Οι προβληματισμοί γύρω από το ζήτημα της εξέλιξης της εξοχικής κατοικίας και της οικιστικής ανάπτυξης δεν είναι με τη στενή έννοια χωροταξικού και πολεοδομικού περιεχομένου» τονίζει η κυρία Ελίζα Παναγιωτάτου, επιστημονική υπεύθυνη της έρευνας. «Εξίσου σημαντική είναι η κοινωνική διάσταση του ζητήματος, η οποία αν δεν συνεκτιμηθεί από εδώ και στο εξής οποιαδήποτε λύση και αν εφαρμοστεί δεν θα είναι βιώσιμη».

Καταφύγιο σε κάθε κοντινή απόδραση από την πόλη, η εξοχική κατοικία εξελίχθηκε μαζικά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες: Σαββατοκύριακα, αργίες εορτών, θερινές διακοπές ήταν η λύση ­ βοηθούντος και του ελληνικού οικογενειοκεντρικού προτύπου ­ για όσους αναζητούσαν αναψυχή «στα μέτρα τους». Κατασκευασμένη κυρίως με βάση το τρίπτυχο κατάτμηση γης - αγορά αγροτεμαχίου - ιδιοκατασκευή ή κατά παραγγελίαν οικοδόμηση, η παραθεριστική κατοικία έμοιαζε αρχικά να έχει ευεργετικό χαρακτήρα, αφού παράλληλα σηματοδοτούσε τη βελτίωση των στεγαστικών συνθηκών, για να παραδοθεί αργότερα άνευ όρων στην άναρχη δόμηση και να υποβαθμίσει το περιβάλλον. Η ειρωνεία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη αν λάβει κανείς υπόψη του τα στοιχεία που φέρουν τους παραθεριστές στις ακτές του Κορινθιακού, του Σαρωνικού, της Ραφήνας, της Νέας Μάκρης, της Τζιας και της Αυλίδας να είναι σε ποσοστό 90% κάτοικοι της πρωτεύουσας. Οσοι πέτυχαν κάποτε να αποδράσουν από την πρωτεύουσα ­ και μάλιστα πολλοί από αυτούς μετατρέποντας την παραθεριστική σε μόνιμη κατοικία ­ βρίσκονται σήμερα εγκλωβισμένοι σε συνθήκες που κάθε άλλο παρά φαντάζονταν, λίγα χιλιόμετρα ή ναυτικά μίλια μακριά από την Αθήνα...

* Το θεσμικό πλαίσιο

Ο ρόλος του κράτους; Καίριος, τονίζουν οι ερευνητές. Αλλοτε ενεργητικά, νομιμοποιώντας αυθαίρετες κατατμήσεις γης και κατασκευές, και άλλοτε παθητικά, μη εναντιούμενο στην κατάσταση. Τα λυόμενα που τοποθετήθηκαν προσωρινά σε οικόπεδα πέριξ της πρωτεύουσας, και τα οποία θα απομακρύνονταν όταν το κράτος αποφάσιζε να αλλάξει τις χρήσεις γης, δεν έφυγαν ποτέ. Αναρίθμητες κατατμήσεις γης γεννούν κατά την πενταετία 1967-1972 τους περισσότερους παραθεριστικούς οικισμούς που υπάρχουν σήμερα ενώ το 1971 η πολιτεία θεσπίζει διά νόμου την κάθετη ιδιοκτησία και στα εκτός σχεδίου μεμονωμένα οικόπεδα, εφόσον είχαν ορισθεί όροι δόμησης που επέτρεπαν τη διάσπαση του κτιριακού όγκου που θα ανεγειρόταν σε περισσότερα κτίρια. Αποτέλεσμα; Τα εκτός σχεδίου οικόπεδα ανήκουν πλέον σε πλήθος ιδιοκτητών, αρκετές από τις κατασκευές των οποίων (μαζί με τους ημιυπόγειους χώρους κτλ.) υπερβαίνουν τον επιτρεπόμενο όγκο. Η δόμηση πυκνώνει σε όλες τις εκτός σχεδίου περιοχές ως το 1992, οπότε και καταργείται ρητά η σύσταση της κάθετης ιδιοκτησίας στα εκτός σχεδίου οικόπεδα. Στον χορό εν τω μεταξύ έχουν μπει συνεταιρισμοί, οι οποίοι ­ μετά την κατάργηση των επιδοτήσεων των εγκαταστάσεων, που εξασφάλιζαν παραθεριστική κατοικία (έναντι των τουριστικών καταλυμάτων) ­ στρέφονται στην ιδιωτική πολεοδόμηση. Με το σύστημα της οργανωμένης δόμησης επιτυγχάνουν τον κατατεμαχισμό των εκτάσεων και πυκνή δόμηση σε περιοχές που ανήκουν κυρίως σε μεγαλοϊδιοκτήτες, ιδιώτες αλλά και Δημόσιο.

Ακόμη και σήμερα όμως, το θεσμικό πλαίσιο κρίνεται ότι «χωλαίνει»: έννοιες όπως η χωρητικότητα και η καταλληλότητα παραμένουν χωρίς συγκεκριμένα κριτήρια ενώ ασάφεια κυριαρχεί ως προς τις χρήσεις γης, τη χωροταξική οργάνωση και την οργανωμένη πολεοδόμηση στις ζώνες παραθεριστικής ανάπτυξης.

* Οι βασικοί τύποι

Εξετάζοντας παραμέτρους όπως η κοινωνική και επαγγελματική φυσιογνωμία των παραθεριστών, η δομή των παραθεριστικών νοικοκυριών (π.χ. τα άτομα της οικογένειας), το ιδιοκτησιακό καθεστώς, ο χρόνος και ο τρόπος απόκτησης της πρώτης και της δεύτερης κατοικίας, η μεταξύ τους γεωγραφική συσχέτιση αλλά και πολλές άλλες, οι ερευνητές κατέληξαν σε τέσσερις βασικούς τύπους ανάπτυξης παραθεριστικής κατοικίας:

Στις ευρύτερες ζώνες του περιαστικού χώρου, δηλαδή σε ευρύτερες παράκτιες ζώνες, κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα (όπως Ραφήνα, Νέα Μάκρη), στις περιευβοϊκές ακτές και παράκτιες ζώνες του Κορινθιακού κόλπου. Η εξοχική κατοικία χρησιμοποιείται κατά κόρον και μάλιστα τείνει να μετατραπεί σε βασική, πρώτη κατοικία.

Στα όρια οικισμών, σε ανοργάνωτες ωστόσο επεκτάσεις τους, κυρίως στον ευαίσθητο παράκτιο χώρο ή σε ευαίσθητες περιβαλλοντικά και πολιτιστικά περιοχές (όπως Αυλίδα, Τζια). Οι επεκτάσεις των οικισμών ωστόσο είναι ακόμη ανοργάνωτες.

Σε οικισμούς ιδιαίτερης τουριστικής και παραθεριστικής έλξης (συχνά παραδοσιακούς οικισμούς, όπως το Πήλιο). Συχνά παρατηρείται στους οικισμούς αυτούς πυκνή και εντατική οικοδόμηση.

Στον ευρύτερο υπαίθριο χώρο, παραθεριστικού και τουριστικού ενδιαφέροντος, με χαρακτηριστική την εκτός σχεδίου διάσπαρτη δόμηση. Παρατηρείται επίσης σημειακά εστιασμένη ανάπτυξη σε τόπους ιδιαίτερης έλξης, κυρίως κοντά σε ακτές (π.χ. στον Κούνδουρο, στην Τζια).

«Οι παραπάνω τύποι απαιτούν διαφοροποιημένες πολιτικές» επισημαίνει η κυρία Παναγιωτάτου.

«Για παράδειγμα, δεκάδες σπίτια σε όλη την Ελλάδα, σπίτια παππούδων αλλά και γονέων μας, σε οικισμούς ορεινών περιοχών ­ που θα μπορούσαν να ενταχθούν στη ζήτηση τουρισμού και παραθερισμού ­, παραμένουν κενά και εγκαταλελειμμένα. Δεν θα έπρεπε να καταγραφούν και παράλληλα να δοθούν κίνητρα στους ιδιοκτήτες για την αξιοποίηση τους;».

Την ίδια στιγμή ο παραθερισμός αναγκάζεται να συνυπάρξει με διαφορετικές δραστηριότητες, γεννώντας προβλήματα μέσα στην τοπική κοινωνία. Η επέκταση των περιοχών κατοικίας σε βάρος της καλλιεργήσιμης γης βρίσκει αντιμέτωπους τους αγρότες ενώ οι τουριστικές δραστηριότητες έρχονται σε σύγκρουση με το μοντέλο ζωής που υιοθετείται σε παραθεριστικές περιοχές. Ακόμη και σε μέρη τα οποία δεν θεωρούνται κορεσμένα τουριστικά, όπως είναι η Τζια, το αυξημένο ενδιαφέρον για αγορές ή ανακατασκευές παλαιών κτιρίων σε παραδοσιακούς οικισμούς, όπως η Ιουλίδα, συμβαδίζει τόσο με το καθαρά επιχειρηματικό ενδιαφέρον για ανάπτυξη ακριβών μονάδων παραθεριστικής κατοικίας προς πώληση, π.χ. στον Οτζιά και στον Κούνδουρο, όσο και με τις επενδύσεις σε ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια στο Βουρκάρι ή στο Γιαλισκάρι.

«Ειδικά στις περιοχές όπου υπάρχει αδήριτη ανάγκη για περιβαλλοντική προστασία» καταλήγουν οι ερευνητές σε μια από τις προτάσεις τους «θα μπορούσαν να ενθαρρυνθούν ήπιοι τύποι ανάπτυξης, όπως ο αγροτουρισμός ή ο πολιτιστικός τουρισμός, που δεν συγκρούονται με τον οικογενειακό παραθερισμό. Σε περιοχές αμιγούς παραθεριστικής κατοικίας, εξάλλου, η χρονομεριστική μίσθωση (time sharing, δηλαδή η ανταλλαγή κατοικιών ανάμεσα σε παραθεριστές και ξένους επισκέπτες κατά τους θερινούς μήνες) μπορεί να φαίνεται εξωπραγματική ακόμη για τα ελληνικά δεδομένα, δεν παύει όμως να είναι μια λύση που ίσως αμβλύνει το πρόβλημα στο μέλλον».

Η ταυτότητα της έρευνας
Την παρούσα ­ πιλοτική ­ έρευνα, με τίτλο «Χωρικές μορφές ανάπτυξης της παραθεριστικής κατοικίας στην Ελλάδα σήμερα. Δυναμική και κοινωνικές επιπτώσεις», διεξήγαγε διεπιστημονική ομάδα του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), το 1998, με χρηματοδότηση από το ΥΠΕΧΩΔΕ.

Επιστημονική υπεύθυνη της έρευνας ήταν η κυρία Ελίζα Παναγιωτάτου, διευθύντρια του ΕΚΚΕ και καθηγήτρια του ΕΜΠ. Συνεργάστηκαν οι κκ. Χ. Κασίμης, καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών, Κ. Γκόρτσος, πολεοδόμος ΕΚΚΕ, Θ. Πάνζαρης, πολεοδόμος ΕΜΠ, ο Ι. Σαγιάς, οικονομολόγος - χωροτάκτης, καθώς και οι κυρίες Φραίη Καμούτση, πολεοδόμος ΕΚΚΕ, και Ιρις Παναγιωτοπούλου, πολεοδόμος - χωροτάκτης.

Ειδικοί συνεργάτες ήταν η κυρία Σοφία Αυγερινού - Κολώνια, αναπληρώτρια καθηγήτρια ΕΜΠ, και οι κκ. Α. Δέφνερ, λέκτορας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Θ. Μαλούτας, καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Π. Τσάρτας, αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου, και Δ. Φιλιππίδης, καθηγητής ΕΜΠ.

Παράλληλα, μελέτη έχει εκπονηθεί από κοινού από το ΚΕΠΕ (Κέντρο Προγραμματισμού και Ερευνών) και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με υπεύθυνους τους κκ. Λ. Αθανασίου, πρόεδρο ΚΕΠΕ, και Φ. Λουκίσσα, καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

πηγή: Το ΒΗΜΑ, 17/06/2001