Το θέμα της ελληνικής συμμετοχής στηρίζεται στην αιρετική πεποίθηση του ιστορικού Ρουτζιέρο Ρομάνο (Ruggiero Romano), ότι |το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου είναι μία πόλη|, άποψη την οποία με αποχρώσεις έχουν υιοθετήσει και άλλοι ιστορικοί (Σπύρος Ι. Ασδραχάς, ?γγελος Ελεφάντης) και η οποία επικοινωνεί με την οπτική του φιλόσοφου και επί χρόνια δημάρχου της Βενετίας Μάσιμο Κατσιάρι (Massimo Cacciari).

Μετασχηματισμοί της έννοιας του αστικού: η μετάπολη
Η συζήτηση για το Αρχιπελάγους ως πόλη εγγράφεται με τρόπο διακριτό στην οπτική της |meta-city|, όπως διατυπώθηκε στη διακήρυξη του διευθυντή της Μπιενάλε Richard Burdett και ανατροφοδοτεί, εμπλουτίζοντάς την, την ούτως ή άλλως συναρπαστική συζήτηση για τη |μετάπολη|. Η συζήτηση για τη μετάπολη επιχειρεί να παρακολουθήσει τους ριζικούς μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου, των κυρίαρχων αρχιτεκτονικών διατυπώσεων, των προτύπων κατοίκησης και, εν τέλει, της ίδιας της έννοιας της αστικότητας, όπως αυτή είχε ιστορικά διαμορφωθεί μέσα στους τελευταίους δύο αιώνες.
Η συσσώρευση τεράστιων μαζών στην περιφέρεια των πόλεων και η ανάδυση των νέων γιγαντιαίων, κυρίως ασιατικών, πόλεων που αναδιαμορφώνουν την ανθρωπογεωγραφία του πλανήτη, επιτρέπει σε σύγχρονους διανοητές να αναζητούν τα συστατικά στοιχεία του αστικού πέραν των σταθεροποιημένων τυπομορφολογιών, στις οποίες είχε κωδικοποιηθεί ο αστικός χώρος. Το κείμενο του Rem Koolhaas για την |πρωταρχική πόλη (the generic city) όπως και μεγάλες εκθεσιακές και εκδοτικές πρωτοβουλίες με τις οποίες συνδέθηκε (cities on the move, 1998~ mutations, 2000) εξηγούν με ευθύ τρόπο ότι, στη νέα παγκόσμια συνθήκη, οι ευρωπαϊκές πόλεις, για την ακρίβεια το ιστορικό κέντρο των ευρωπαϊκών πόλεων, δεν παραμένει ως |το αιώνιο ή/και το οικουμενικό πρότυπο| του αστικού σχεδιασμού: μάλλον αποτελεί το παγκόσμιο μουσείο των πόλεων.
Η συζήτηση για τη μετάπολη εξελίσσεται στη σκοτεινή προοπτική της παγκοσμιοποίησης:
-- η διόγκωση των μεγεθών, οι ραγδαίες αλλαγές στη σύνθεση του αστικού πληθυσμού και η παρόξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων συστήνουν |τον πανεποπτικό αυταρχικό έλεγχο ως μόνη μέθοδο διεύθυνσης της πόλης,
-- η παρακμή του δημόσιου χώρου είναι δείκτης αλλαγής της πόλης από τοπίο ελευθερίας των πολιτών σε επικράτεια της αποξένωσης, των αποκλεισμών, της γκετοποίησης,
-- η εγκατάσταση μιας απόλυτης ασυμμετρίας ανάμεσα στη μετάπολη και την ύπαιθρό της καταστρέφει κάθε πιθανότητα αειφορίας,
-- οι αλλοτριωμένες επιθυμίες παράγουν νέα άτοπα και άχρονα τοπία κατανάλωσης, πάνω στα οποία |αποσυγκροτείται η σημασία, που ο τόπος και ο χρόνος της πόλης έχουν για τη συνέχεια της κοινωνικής ζωής.
Αφετέρου, |οι πολιτικές διαχείρισης του αστικού χώρου|, στην εξυπηρέτηση των οποίων επιστρατεύεται η αρχιτεκτονική, όπως στην περίπτωση των Grands Projets του Προέδρου Μιττεράν ή της υποδοχής γεγονότων μεγάλης κλίμακος και διεθνούς σημασίας, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, εξακολουθούν να θεωρούνται ως αποτελεσματικές στρατηγικές, για να κατακτήσει μια πόλη κάποια από τις υψηλές βαθμίδες μέσα στο νέο πεδίο ανταγωνισμού, που στη θεωρία έχει περιγραφεί ως ανταγωνισμός των πόλεων. Η Βαρκελώνη, το Βερολίνο, το Λονδίνο, το Μπιλμπάο, η Αθήνα ή, τώρα, το Πεκίνο προσφέρονται ως εμβληματικά παραδείγματα αυτής τη γραμμής σκέψης.
Όμως, οι πρόσφατες εξεγέρσεις στο Παρίσι απέδειξαν με δραματικό τρόπο ότι στη |μετάπολη| η σημασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού |σχετικοποιείται| και ότι, πάντως, η καλή αρχιτεκτονική δεν επαρκεί για να αποκατασταθεί το τραυματισμένο νόημα, που από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά είχε αποκτήσει η πόλη ως |η par excellence μορφή ύπαρξης του (αστικού) πολιτισμού.
|Γι' αυτό η συζήτηση για τη (μετά)πολη, δηλαδή για την πόλη, (ξανα)γίνεται και επίκαιρη και αναγκαία.

Το Αιγαίο είναι πόλη
Μέσα σ' αυτήν τη δυσοίωνη συζήτηση για τη μετάπολη, το ιδιότροπο, για λόγους ιστορικογεωγραφικής συγκυρίας, παράδειγμα του Αιγαίου προτείνει μια διαφορετική περιγραφή της αστικότητας.
* Το Αιγαίο δεν είναι το γραφικό υπόλοιπο ενός ατελούς εκσυγχρονισμού ή μια περιοχή της Γης που διέφυγε την επίσκεψη της ανάπτυξης.
* Το Αιγαίο δεν είναι ένας αναχρονισμός~ είναι μια διαφορετική μετάπολη.
* Η συντακτική δομή του Αρχιπελάγους, οι εγγύτητες και το μικρό μέγεθος των νησιών έχουν αποσοβήσει τον γιγαντισμό και έχουν λειτουργήσει προστατευτικά για τον ιστορικό ιστό των οικισμών. Η διασπορά των νησιών έχει υποχρεώσει στη δημιουργία αποκεντρωτικών δομών διοίκησης και αυτονομίας και στην ανάπτυξη ισχυρών κοινοτικών δεσμών συνοχής και πρωτότυπων δομών |αποκεντρωμένης κεντρικότητας.
* Η περικύκλωση των νησιών από τη θάλασσα τους χάρισε τη σχέση με τη φύση, χωρίς να απαιτηθεί η διαμεσολάβηση οποιασδήποτε οικολογίζουσας ρητορείας.
* Η ευλογημένη διαύγεια του ουρανού και οι σπάνιες παραλίες του το κατέστησαν δημοφιλή ταξιδιωτικό προορισμό. Ωστόσο, και παρά την κυριαρχία επιθετικών μοντέλων τουριστικής διαχείρισης και κατανάλωσης των τοπικών πόρων, στο Αιγαίο τον τόνο δεν τον δίνει ο μαζικός τουρισμός των μεγάλων ξενοδοχειακών αλυσίδων: το κύμα των τουριστών απορροφάται στις πτυχώσεις των πολύπλοκων πολισμάτων, ο πληθυσμός των επισκεπτών χωνεύεται στα κελύφη κατοικίας των υφιστάμενων οικισμών, χωρίς να ανατρέπονται το μέτρο και η λογική του ιστού, όπως η μακρόσυρτη διάρκεια τον έχει παραγάγει.
* Οι εξαναγκασμένες επάλληλες αποδημίες και παλιννοστήσεις επέτρεψαν στο Αιγαίο να υποδεχθεί εγκαίρως ό,τι μπορεί να σημαίνει ετερότητα και να αναπτύξει μια κουλτούρα |φιλόξενου| κοσμοπολιτισμού, χωρίς να γλιστρήσει στη ρηχότητα του σνομπισμού και χωρίς να οπισθοχωρήσει στον ερμητισμό των κλειστών ηθών ή στο εγκώμιο της ιθαγένειας.
* Δεν πρέπει να μη σχολιασθεί ότι πολλές από τις κοινωνικοχωρικές ουτοπίες του 19ου αιώνα είναι νησιά και ότι, πάντως, όλες οι ουτοπίες έχουν δομή νησιού. Επιπλέον, σύμφωνα και με την καίρια επισήμανση του Massimo Cacciari, συνθήκη ύπαρξης του νησιού είναι η κατάσταση του διαχωρισμού, της |απομόνωσής του (isola). Το νησί, ως αποτέλεσμα μιας πράξης αποκοπής, ως κλάσμα, ως μέρος, ήδη υπονοεί το όλον της καταγωγής του και διαμορφώνει το πεδίο της διαρκούς σύγκρισης και αναμέτρησης μαζί του. Αντιστοίχως, η θάλασσα που περιβάλλει το νησί, ο πόντος, έχει την ίδια ετυμολογική καταγωγή με τη γέφυρα (pont), που το (επαν)ενώνει με την απέναντι στεριά.
* Μια θεωρητική τομή στη συνέχεια της υφαλοκρηπίδας εικονοποιεί το κοινό έδαφος των ξεκομμένων έξαλων κοινωνιών, των έξοχων κορυφών, που η καθεμιά τους διαβάζεται ως ορίζοντας της άλλης, ως στοιχείο που|ορίζει (και ορίζεται από) την άλλη.
* Η περιπέτεια του οργανικού ιστού, οι στενοί συνεστραμμένοι δρόμοι, οι μικρές πλατείες των νησιών ή το απέραντο γαλάζιο και η απέναντι ακτή μπορούν να διαβαστούν σαν το υλικό ίχνος αυτής της ζωτικής επικοινωνίας: σα μια τεχνογνωσία που μεταφέρθηκε από νησί σε νησί. Αν και είναι δυνατόν, πολύ πιο απλά, να περιγράφει τις πολλαπλές εκδοχές ενός γενετικού μηχανισμού που αναπαράγει διαρκώς τον εαυτό του, μέσα στην ανεξάντλητη ποικιλία παραλλαγών, που γεννούν οι αναπόδραστοι μετασχηματισμοί της δομής. Μιας δομής, που, όπως μας το δίδαξε ο Φ. Μπρωντέλ, η ιστορία της αφηγείται τις περίπλοκες μεταμορφώσεις της επίμονης υλικότητάς της.
* Η πολυπλοκότητα του αιγαιϊκού νησιωτισμού δεν ανάγεται σε ένα ελκυστικό πλην μονοδιάστατο τοπίο διακοπών, σε ένα προνομιακό θέρετρο της κοινωνίας των δύο τρίτων. Το Αιγαίο δεν είναι ένα γραφικό αποκούμπι, δεν συνιστά μια χαρούμενη νεφελοκοκκυγία ή ένα θεματικό πάρκο, |δεν περιγράφει μιαν αφαίρεση του κοινωνικού. Είναι μια αληθινή κοινωνία, μια σύνθετη ζωντανή κοινοτική δομή, που την αλήθεια της την οφείλει στις αντιφάσεις που τη διαπερνούν και στα δίκτυα που τη συνέχουν, στο μωσαϊκό των πολιτών που το κατοικούν: έμποροι, κρατικοί υπάλληλοι, ναυτικοί, ιχθυοκαλλιεργητές, αιγοτρόφοι, αλβανοί αγρεργάτες, τυροκόμοι, οινοποιοί, πολωνοί μηχανουργοί, ξενοδόχοι, εφοπλιστές, πανεπιστημιακοί, ασιάτες μετανάστες, άνεργοι.
* Η κλιμάκωση της τουριστικής οικονομίας και η διογκούμενη υποδοχή στα νησιά οικονομικών μεταναστών, κυρίως από την ασιατική ακτή, ασκούν πιέσεις τόσο στον οικιστικό ιστό, όσο και στην ανθρωπογεωγραφία αυτής της θαλάσσιας πόλης με |τα διασκορπισμένα προάστια των νησιών της. Το αποτέλεσμα αυτής της πίεσης αναγνωρίζεται στις ιδιαίτερες μυθολογίες και στο διακριτό προφίλ, με το οποίο το κάθε μεμονωμένο νησί μας συστήνεται και με το οποίο τοποθετεί τον εαυτό του μέσα στο μεγάλο χάρτη των ταξιδιωτικών προορισμών: η Σύρος, η Λέρος, η Σύμη, η Κάρπαθος.
* Είναι πολλοί και από διάφορα εκφραστικά πεδία οι δημιουργοί-ζωγράφοι, μουσικοί, ποιητές ή ηθοποιοί -- που στις ευαισθησίες τους και τη δημιουργική εκφραστική τους μπορούμε να διαβάσουμε τις καλοκαιρινές στιγμές που έζησαν στις αμμουδιές του Ομήρου. Η δειγματική απογραφή, όχι μόνο αυτών των διάσημων επισκεπτών, αλλά των πολλών πολιτών από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και από πολλές χώρες του κόσμου, οι οποίοι έχοντας ζήσει λίγο ή περισσότερο στο Αιγαίο σταθεροποίησαν τη σχέση τους με τον τόπο αποκτώντας ένα μικρό σπίτι --ένα pied a terre-- σίγουρα θα εισέφερε ένα ακόμη εμπράγματο ποσοτικό επιχείρημα στον πυρήνα της υπόθεσης, ότι το Αιγαίο εισέρχεται στη συζήτηση για τη μετάπολη γιατί περιγράφει ένα πρότυπο πολύπλοκης κατοίκησης.
* Στο πεδίο |των αρχιτεκτονικών αναπαραστάσεων| βαραίνουν οι σημειώσεις, τα σκίτσα και οι σκέψεις του Λε Κορμπυζιέ και άλλων ταξιδιωτών αρχιτεκτόνων του μοντερνισμού, που η εμπειρία του Αιγαίου και η προσανατολισμένη ανάγνωση της στοιχειακής δομής των οικισμών και των κυβόσχημων λευκών σπιτιών υπήρξε αναγκαίο και πολύτιμο συστατικό, πηγή και στήριγμα της αγωγής τους.
* Στο Αιγαίο |η ανανέωση του ιστού δραματοποιήθηκε και η εντατική σχέση ανάμεσα στα νέα και τα υφιστάμενα κελύφη πήρε πάντα οριακές τιμές. Ανεξάρτητα από το μέγεθός του, αν αφορούσε σε ένα μικρό κύτταρο κατοικίας ή σε ένα ευμέγεθες κτιριακό σύνολο, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός πάντοτε έλαβε τη μορφή πρόκλησης. Στο εικονοστάσιο των εντυπωσιακά πολλών έργων σύγχρονης λόγιας αρχιτεκτονικής στο Αιγαίο --μεμονωμένες κατοικίες ή μικροί οικισμοί, ξενοδοχεία μικρότερα και μεγάλα, μουσεία, πανεπιστημιακά κτίρια, υπαίθριοι χώροι, παράλια μέτωπα ή λιμενικές υποδομές-- δεν αναγνωρίζεται μόνο όλο το εναγώνιο άνυσμα της αρχιτεκτονικής εκφραστικής -- από τη μιμητική προσαρμογή στο γηγενές μέχρι την ανανεωτική παρενόχληση του genious loci-- αλλά απογράφεται το πανόραμα των ελλήνων αρχιτεκτόνων ενός αιώνα από τον Βαλεντή και τον Στάμο Παπαδάκη μέχρι τον Βαλσαμάκη, τον Φατούρο τον Κονταράτο, τον Ζέγγελη, την Κουβελά, την Τσιγαρίδα ή την ομάδα Deca.
* Είτε πρόκειται για ένα τόπο μοντέρνο, όπως στην επιχειρηματολογία του Π. Τουρνικιώτη, είτε για ένα σπάνιο τόπο, που όπως το στοιχειοθέτησε ο Τζωρτζ Τόμσον κατοικείται αδιαλείπτως από τα προϊστορικά χρόνια, τα εντελώς ιδιαίτερα και μη αναπαραγώγιμα χαρακτηριστικά, που το Αιγαίο διαθέτει, το καθιστούν ακατάλληλο ως πρότυπο προς αντιγραφή.
* Ακριβώς λόγω της ιδιαιτερότητας των χαρακτηριστικών του, το Αιγαίο προτείνεται ως η ελληνική συμμετοχή για τη Μπιενάλε. Διότι μέσα στη δυσφορική συζήτηση για τη |μετάπολη|, συστήνει το αντιρρητικό αλλά υπαρκτό παράδειγμα μιας διάσπαρτης υδάτινης πόλης που ακτινοβολεί ως τόπος της επιθυμίας.
Επιπλέον, επειδή η γοητεία που εκλύει δεν αντλείται από το κοίτασμα της νοσταλγίας, αλλά από την ανθεκτικότητα μιας δομής κατοίκησης που περιέχει την υπόσχεση μιας διαφορετικής μετάπολης, |μιας πόλης προσηλωμένης στο πρόταγμα της ελευθερίας.

Η μορφή της συμμετοχής

* Ο σχεδιασμός της Έκθεσης της Μπιενάλε μεταφέρει στους επισκέπτες και τις επισκέπτριες την κεντρική σύλληψη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου ως πόλης. Στο εσωτερικό αυτής της σκέψης, η υδάτινη έκταση του πελάγους δεν είναι ένας χώρος κενός, αλλά ένα πεδίο, που ενοποιεί τα συμπλέγματα των νησιών και τις ιδιαίτερες φυσιογνωμίες τους σε |ένα σύστημα διαφορών: στο πολύπλοκο δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων, των ανταλλαγών, των συμβολισμών, των υποδομών και των φυσικών χαρακτηριστικών που περιγράφουν και συγκροτούν μια πόλη.
* Η μεταφορά του θαλάσσιου ταξιδιού δραστηριοποιεί αυτό ακριβώς το νοηματικό πλαίσιο, ανακαλώντας την αύρα της νεανικότητας και του μυθολογημένου προτύπου κατοίκησης, που κωδικοποιείται στο Αιγαίο.
|Οι γραμμές της θαλάσσιας μετακίνησης, οι γραμμές του πλου δίνουν στο Αιγαίο το σχήμα του και το νόημά του, όπως οι γραμμές που ενώνουν τα άστρα σε αστερισμούς επιτρέπουν την ανάγνωση του ουρανού. Με την έννοια αυτή οι γραμμές του ταξιδιού προσφέρουν την (ανά)γνωση της θάλασας, το Αρχιπέλαγος γίνεται ένας χάρτης σημασιών και το βίωμα του Αιγαίου ένα βίωμα μετακίνησης: τα νησιά δίνουν το ωραίο ταξίδι.
Όπως στα παιδικά ιχνογραφήματα, που οι κρυμμένες εικόνες αναδύονται όταν οι τεθλασμένες γραμμές ενώσουν στη σωστή σειρά τις τελείες, το πολλαπλό νόημα και το σχήμα του πελάγους θα γεννιέται από τις τεμνόμενες γραμμές του ταξιδιού. Χωρίς το ταξίδι τα νησιά είναι στίγματα διασκορπισμένα στο νερό: το δίκτυο των θαλάσσιων διαδρομών|παράγει και αφηγείται τη |μορφή των σχέσεων, μιλά για το νόημα των προορισμών.
* Στην Έκθεση της Βενετίας, η|περιήγηση του περιπτέρου, ως μεταφορά του πραγματικού ταξιδιού, δεν υπακούει σε μια αντικειμενική ή αμερόληπτη οδηγία πλοήγησης. Όπως συμβαίνει με τις αναπαραστάσεις του πλου στα τριγωνικά πλέγματα, στους ακτινωτούς κανάβους και στα ρόδα των ανέμων στους πορτολάνους ή στα νησολόγια του Αιγαίου, αυτό που εξεικονίζεται, θα είναι μάλλον ένα είδοςσυναισθηματικής τοπογραφίας: στο ελληνικό περίπτερο αναπαράγεται το αργό ωρίμασμα της επιθυμίας για το άγνωστο, η κατάδυση στην περιπέτεια| του ταξιδιού, ή προσδοκία της άφιξης, που περιέχει την αδημονία της αναχώρησης.
* Στην Έκθεση, μαζί με την επικοινωνιακή αξιοποίηση των εδραιωμένων αναπαραστάσεων της φυσικής γεωγραφίας του Αιγαίου --το γαλάζιο της θάλασσας, η διαύγεια, το ακηλίδωτο φως, οι άνεμοι και κάθε πιθανή αλληγορία της υγιεινής και της αειφορίας-- θα παρουσιάζεται |η ειδικότερη συνεισφορά των αρχιτεκτονικών μετασχηματισμών των οικισμών στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας των νησιών: η προβληματική της ανανέωσης του οικιστικού ιστού, είτε μέσα στην επίλυση της δύσκολης σχέσης του σύγχρονου προς το παραδοσιακό (Α. Κωνσταντινίδης, ‘60), είτε στην εκφραστική που συνομιλεί με τον ανανεωμένο μοντερνισμό της διεθνούς συζήτησης, στην περίπτωση των επαύλεων του Aurelio Calfetti ('80, '90) είτε στην εκλεπτυσμένη καθαρολογία της νεώτατης αρχιτεκτονικής γενιάς, η οποία αντιστέκεται στον μεταμοντερνιστικό θόρυβο και στους πειρασμούς της αποδόμησης.
* Επειδή η θαλάσσια μετακίνηση είναι αυτή που δομεί το Αρχιπέλαγος ως πόλη, στον πυρήνα της πρόσληψής της βρίσκονται τα δίκτυα και οι ρευστές διαδρομές του ταξιδιού. Γι' αυτό|τα καράβια του Αιγαίου, οι πλέουσες πλατείες της πόλης, ως εικασία του δημόσιου χώρου της και ως ώρος των δημόσιων συμπεριφορών, ως χώρος επί του οποίου δομείται το συλλογικό, προσφέρουν την ατμόσφαιρα και καταλαμβάνουν το κέντρο στο σενάριο περιήγησης της Έκθεσης της Μπιενάλε, στις επιμέρους θεματικές και στις πτυχές της.

16/06/2006
Ο Ηλίας Κωνσταντόπουλος είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Ο Λόης Παπαδόπουλος είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο ΑΠΘ