Ο αγώνας ενάντια στην κατασκευή μεγάλων φραγμάτων είναι από τα σημαντικά θέματα της ημερήσιας διάταξης σ' όλες τις μέχρι σήμερα συναντήσεις του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ. Το παγκόσμιο κίνημα, έχοντας λύσει κατ' αρχήν το ζήτημα στο θεωρητικό επίπεδο και έχοντας καταλήξει ότι τα μεγάλα φράγματα δεν αποτελούν ανανεώσιμη πηγή ενέργειας αλλά απειλή για την ισορροπία των λεκανών απορροής των ποταμών (βλ. ενδεικτικά την Παγκόσμια Χάρτα των Πρασίνων, κεφ. 7.3, Καμπέρα 2001) και αντιμετωπίζοντας μια γενικευμένη μεταφορά της συγκεκριμένης τεχνολογίας από τον αναπτυγμένο καπιταλιστικό στον Τρίτο Κόσμο, έχει αναπτύξει πολύμορφες δράσεις ενάντια στα φράγματα είτε σε τοπικό είτε σε διεθνές επίπεδο (με τη διοργάνωση παγκοσμίων συνεδρίων φραγματοπαθών πληθυσμών, την καθιέρωση της 14ης Μαρτίου ως παγκόσμιας ημέρας του αγώνα εναντίον των φραγμάτων και υπέρ των ποταμών, του νερού και της ζωής κ.λπ.).
Στη χώρα μας ο αγώνας αυτός, ανύπαρκτος στην, αθηνοκεντρική έτσι κι αλλιώς, ατζέντα της κεντρικής πολιτικής επικαιρότητας, διεξάγεται ωστόσο με αμείωτη ένταση στο τοπικό επίπεδο. Από την άποψη αυτή τα Τζουμέρκα είναι η κύρια περιοχή αναφοράς, καθώς ο αγώνας ενάντια στην κατασκευή, αρχικά από τη ΔΕΗ και από το 2001 από τη Μηχανική Α.Ε., μεγάλου φράγματος στον ?ραχθο και στη θέση ?γιος Νικόλαος, συμπληρώνει αισίως 9 χρόνια ζωής, στη διάρκεια των οποίων αναδείχθηκαν, συζητήθηκαν και τεκμηριώθηκαν οι μεγάλοι κίνδυνοι για την οικολογική ισορροπία του ποτάμιου συστήματος του Αράχθου, για την πολιτιστική κληρονομιά, το ιστορικό τοπίο και την περίφημη μονότοξη γέφυρα της Πλάκας, την γεωλογική ισορροπία αλλά σε τελική ανάλυση και γι' αυτή την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής.

Ποτάμια και φράγματα

Υπάρχουν αρκετοί μύθοι, που έχουν διακινηθεί στη χώρα μας υπέρ της υδροηλεκτρικής ενέργειας, με δεδομένο το ειδικό βάρος τόσο της αρμόδιας διεύθυνσης ΔΑΥΕ της ΔΕΗ παλιότερα όσο και των κατασκευαστικών εταιρειών, πρώην εργολάβων της ΔΕΗ και ήδη δραστηριοποιούμενων αυτόνομα για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, και μάλιστα με ευνοϊκό το θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε. και με πρόσφατη την υπογραφή της συμφωνίας για τη δημιουργία περιφερειακής ενεργειακής αγοράς στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Και αν ο κυρίαρχος στο πρόσφατο παρελθόν μύθος της "εθνικής" ενεργειακής αυτοδυναμίας έχει, υπό συνθήκες επιθετικής εξόρμησης του ελληνικού κεφαλαίου στο βαλκανικό ενεργειακό ελντοράντο, σιωπηρά εγκαταλειφθεί, δεν συμβαίνει το ίδιο με αυτόν της "καθαρής" και φιλικής προς το περιβάλλον υδροηλεκτρικής ενέργειας, ο οποίος αποδεικνύεται αρκετά ανθεκτικός. Η σύγχυση ότι κάθε υδροηλεκτρική ενέργεια, ακόμη και αυτή των μεγάλων φραγμάτων, συμπεριλαμβάνονται στις ανανεώσιμες, καλλιεργείται συνειδητά από πολλές πλευρές και ενίοτε παγιδεύει και δυνάμεις της Αριστεράς. Επιβάλλεται επομένως να διευκρινιστούν οι λόγοι για τους οποίους το παγκόσμιο οικολογικό κίνημα θεωρεί τα μεγάλα φράγματα (δηλ. ψηλότερα από το συμβατικό όριο των 15 μέτρων) καταστροφικά για τα ποτάμια:
-- Τα τελευταία, εκτός από νερό, είναι όχθες και κοίτη, χλωρίδα, πανίδα και ιχθυοπανίδα, βάλτοι, λιβάδια και δάση, θρεπτικά συστατικά και φερτές ύλες. Όλα τα οικοσυστήματα, τα οποία στηρίζονται στη συνεχή ροή, υποβαθμίζονται δραματικά ή και εξαφανίζονται απόλυτα
-- Η κατακράτηση των φερτών υλών, στις οποίες οφείλεται η γονιμότητα των εδαφών, και η συσσώρευσή τους στους ταμιευτήρες των φραγμάτων αφενός περιορίζει το διάστημα αποδοτικής λειτουργίας ενός φράγματος στα 30 χρόνια αλλά κυρίως καταστρέφει ανεπανόρθωτα την τροφική αλυσίδα κατάντη, οδηγεί σε διάβρωση εδαφών και μειώνει δραματικά τις γεωργικές δυνατότητες (λ.χ. εκτεταμένη υφαλμύρωση εδαφών κοντά στις εκβολές)
-- Παρά τα αντιθέτως διαδιδόμενα, τα μεγάλα φράγματα επιτείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, αφού παγιδεύουν στους ταμιευτήρες μεγάλες ποσότητες βλάστησης, από τις οποίες εκλύεται διοξείδιο του άνθρακα
-- Οι επιπτώσεις στο μικροκλίμα και στη γεωλογία των περιοχών είναι περισσότερο ή λιγότερο αρνητικές ενώ οι παραποτάμιοι πληθυσμοί, χωρίς συναίνεση και συνήθως χωρίς καν ενημέρωση, ξεριζώνονται από τα σπίτια τους και χάνουν την ιστορική τους μνήμη
-- Τέλος, η κατασκευή γίνεται συνήθως σε συνθήκες αδιαφάνειας και διαφθοράς ενώ συχνά τα φράγματα χρησιμοποιούνται και ως μέσο άσκησης πιέσεων στα γεωπολιτικά παίγνια και αυξάνουν τις διεθνείς εντάσεις (κλασσικά παραδείγματα τα φράγματα του Ισραήλ στον Ιορδάνη και της Τουρκίας σε Τίγρη - Ευφράτη).
Μπορεί όμως οι υδροηλεκτρικοί σταθμοί με μεγάλα φράγματα να είναι καταστροφικοί για τα ποτάμια, από την οικονομική ωστόσο πλευρά, ως σταθμοί αιχμής, οι οποίοι μπορούν να ανταποκριθούν άμεσα στις ξαφνικές αυξήσεις της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας, είναι οι πιο κατάλληλοι για την παρακολούθηση των διακυμάνσεων της τιμής σε συνθήκες ενοποίησης αγορών και δικτύων μεταφοράς, ανταποκρίνονται με δυό λόγια απόλυτα στη νεοφιλελεύθερη χρηματιστηριακή λογική των ημερών. Αυτό ίσως εξηγεί την ενίσχυση του υδροηλεκτρικού λόμπυ και τη συμμετοχή των μεγάλων διεθνών επενδυτικών οίκων στα υπό κατασκευή μεγάλα φράγματα στον Τρίτο Κόσμο.

Ο νέος εθνικός κατασκευαστής

Η Μηχανική Α.Ε. είναι κατά κύριο λόγο κατασκευαστική εταιρεία και το κέρδος της αναμένεται να προκύψει όχι μόνο από την εκμετάλλευση της υδροηλεκτρικής ενέργειας αλλά και από αυτή την κατασκευή του φράγματος, που συμμετέχει στην αύξηση του κύκλου των εργασιών της. Οι φήμες μάλιστα φέρουν τον πρόεδρο της εταιρίας κ. Εμφιετζόγλου ως "προσκείμενο" στην κυβέρνηση της Ν.Δ. και επομένως "ανερχόμενο" στην κατανομή της εργολαβικής πίτας.
Η εταιρεία είναι ήδη παρούσα στην περιοχή, εκμεταλλευόμενη μικρό υδροηλεκτρικό έργο σε παραπόταμο του Αχελώου στα Θεοδώριανα ?ρτας, και έχει προκαλέσει σωρεία καταγγελιών για παραβίαση των περιβαλλοντικών όρων του έργου. Τον Αύγουστο του 2004 κλιμάκιο της Περιφέρειας Ηπείρου επιβεβαίωσε τις καταγγελίες αυτές και επέβαλε στην εταιρεία χρηματικό πρόστιμο και προσωρινή διακοπή λειτουργίας του Υ/Η Σταθμού.
Και στην περίπτωση του Αγίου Νικολάου πάντως, η εταιρεία έχει παραβιάσει τα όρια της τυπικής νομιμότητας. Μετά την εγκατάλειψη του έργου από τη ΔΕΗ, τον Αύγουστο του 2001, επί κυβερνήσεως ΠΑΣΟΚ, η Μηχανική υπέβαλε στη Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας τα δικαιολογητικά της, προκειμένου να λάβει άδεια παραγωγής ενέργειας. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν δίστασε να συντάξει και να υποβάλει πλαστό χάρτη της περιοχής, στον οποίο είχε αλλοιωθεί η πραγματική θέση της ιστορικής γέφυρας της Πλάκας και είχε μετακινηθεί ένα ολόκληρο χιλιόμετρο βορειότερα(!), εμφανιζόμενη μ' αυτό τον τρόπο εκτός της τεχνητής λίμνης, η οποία πρόκειται να δημιουργηθεί. Η πανηγυρική επιβεβαίωση της πλαστογραφίας έγινε, παρουσία διαμαρτυρομένων φορέων αλλά και του εκπροσώπου της εταιρείας, στο γραφείο του τότε Γ.Γ. του Υπουργείου Ανάπτυξης. Παρ' όλα αυτά, κατά τρόπο παράδοξο((IMG:style_emoticons/default/wink.gif) , ούτε η άδεια παραγωγής ανακλήθηκε ούτε αρμόδιος εισαγγελέας επιλήφθηκε.

Οι σημερινές συνθήκες

Η αποκάλυψη της πλαστογραφίας ωστόσο επιβράδυνε ουσιωδώς τους ρυθμούς της αδειοδοτικής διαδικασίας, η οποία χρειάστηκε 4 ολόκληρα χρόνια και μια αλλαγή κυβέρνησης μέχρι την έγκριση των περιβαλλοντικών όρων από τον υπουργό ΠΕΧΩΔΕ και άλλους 3 συναρμόδιους υφυπουργούς. Το μεγαλύτερο εμπόδιο στάθηκε η σφαιρική ενημέρωση και η πάνδημη αντίθεση των τοπικών κοινωνιών, οι αντίθετες αποφάσεις των συλλογικών φορέων και των ΟΤΑ της περιοχής αλλά και οι ομόφωνες αρνητικές γνωμοδοτήσεις των νομαρχιακών συμβουλίων ?ρτας και Ιωαννίνων. Τελικά όμως, προς δόξα των συναινετικών διαδικασιών και της λαϊκής συμμετοχής, η εταιρεία απέσπασε πρόσφατα τις ποθούμενες υπογραφές, αν και η υπόθεση εκκρεμεί πλέον στο Συμβούλιο της Επικρατείας, ύστερα από την άσκηση αίτησης ακύρωσης από ΟΤΑ, φορείς και κατοίκους της περιοχής.
Πρόκειται για μεγάλο φράγμα στο μέσο ρου του Αράχθου και στη θέση ?γιος Νικόλαος Δαφνωτής του νομού ?ρτας, κοντά στα όρια με το νομό Ιωαννίνων, ύψους 86 μέτρων και συνολικής ισχύος 93 ΜW, που θα δημιουργήσει μια τεχνητή λίμνη μήκους 9,50 χιλιομέτρων και έκτασης 2,7 τ. χλμ. Το νερό θα μεταφέρεται με σήραγγα μήκους 7,5 χλμ. στον κύριο σταθμό παραγωγής, πλην μιας ελάχιστης παροχής 6 m^3^/sec που θα διοχετεύεται στην κοίτη. Το νερό θα αποδίδεται εκ νέου στο ύψος του σταθμού, λίγο πριν από την αρχή της επόμενης λίμνης του ήδη λειτουργούντος φράγματος Πουρναρίου, με αποτέλεσμα ο σημερινός ορμητικός και βουερός ποταμός να μετατραπεί σε ένα διαδοχικό σύστημα λιμνών και ξηροποτάμων.
Είναι πολλοί οι λόγοι που προβάλλονται από όσους αντιδρούν και επιβάλλουν τη ματαίωση του συγκεκριμένου έργου, είτε αυτοί αναφέρονται στη νομιμότητα (όπως η παραβίαση της νομοθεσίας για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων ή των αντιθέτων υποδείξεων του χωροταξικού σχεδίου Ηπείρου) είτε σε ουσιαστικές αδυναμίες της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (όπως η απουσία μελετών για τη χλωρίδα, την πανίδα και την ιχθυοπανίδα της περιοχής ή η αποφυγή πρόβλεψης μέτρων για την αντιμετώπιση των πολύ συχνών στην περιοχή κατολισθητικών φαινομένων, που θέτουν στην ημερήσια διάταξη τα προβλήματα ασφάλειας του έργου από μεγάλες κατολισθήσεις). Για προφανείς λόγους συντομίας, θα περιορίσουμε τις αναφορές μας σε δύο μόνο ζητήματα:
α) Ο Παγκόσμιος Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία & Ανάπτυξη (ΟΑΣΑ) δεν είναι από αυτούς που αμφισβητούν τα θέσφατα της οικονομίας της αγοράς. Παρ' όλα αυτά επιδεικνύει το στοιχειώδη τουλάχιστον ορθολογισμό στη σύνταξη των ειδικών αναπτυξιακών μελετών για τις επιμέρους περιοχές, τις οποίες έχει αποφασίσει να μελετήσει. Ο ΟΑΣΑ λοιπόν συνέταξε ειδική μελέτη για τα Τζουμέρκα, στην οποία αξιολογεί τον ποτάμιο αθλητισμό (ράφτιγκ κ.λπ.) ως απόλυτο συγκριτικό πλεονέκτημα για την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής και αντιτίθεται στην κατασκευή φραγμάτων, τα οποία καταστρέφουν τη δυνατότητα αυτή (OECD, Territorial reviews, Tzoumerka Greece 2001, κεφ. "Ηλεκτρισμός", σελ. 133). Για το μέγεθος της δραστηριότητας, ας προστεθεί ότι την τελευταία χρονιά και παρά την έλλειψη κατάλληλων εγκαταστάσεων πάνω από 7.000 άνθρωποι κατέβηκαν με ράφτιγκ τον ?ραχθο.
β) Η τεχνητή λίμνη θα εκτείνεται μέχρι την περιοχή της Πλάκας Ραφταναίων, όπου θα απειλήσει δύο σπουδαία μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς: την ονομαστή πέτρινη γέφυρα της Πλάκας, τη μεγαλύτερη μονότοξη γέφυρα των Βαλκανίων με ύψος 20 μ. και πλάτος 40 μ., χτισμένη από τον Πραμαντιώτη μάστορα Μπέκα το 1863, ένα αληθινό στολίδι της λαϊκής αρχιτεκτονικής, και το γειτονικό κτίριο του τελωνείου, όπου το 1944 υπογράφηκε η συμφωνία της Πλάκας μεταξύ των 3 μεγαλύτερων αντιστασιακών ελληνικών οργανώσεων (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ), της εξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου και του συμμαχικού στρατηγείου και συμφωνήθηκε η καταδίκη των δωσιλόγων και των ταγμάτων ασφαλείας.
Παλιότερα, στη φάση του ενδιαφέροντος της ΔΕΗ, το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων δεν είχε διστάσει να εγκρίνει ακόμη και τη μεταφορά(!) της γέφυρας, απόφαση την οποία ανακάλεσε αργότερα ως αντιεπιστημονική. Σύμφωνα με τις διαβεβαιώσεις της σημερινής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, η στάθμη του ταμιευτήρα προβλέπεται χαμηλότερη, ώστε να μη θίγονται τα βάθρα της γέφυρας. Παρ' όλα αυτά στο σενάριο της πλημμυρικής κατάστασης η στάθμη υπερβαίνει το ύψος των βάθρων.
Όμως το πρόβλημα δεν είναι η προστασία της γέφυρας μόνο αλλά της ενότητας του τοπίου της Πλάκας. Η περιοχή είναι προικισμένη από τη γεωγραφία με το ρόλο του περάσματος, καθώς η απρόσιτη μέχρι το σημείο εκείνο χαράδρα του Αράχθου χαμηλώνει και δημιουργεί μια φυσική δίοδο προς τον όγκο των Τζουμέρκων. Ως επακόλουθο, η περιοχή αφενός μεν υπήρξε η παραδοσιακή είσοδος του εμπορικού δρόμου προς τα Τζουμερκοχώρια αφετέρου δε αποτέλεσε στρατηγικό διακύβευμα αλλά και σύνορο στη διάρκεια αρκετών πολεμικών αναμετρήσεων (μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων και αργότερα μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ). Σ' αυτή τη στενή λωρίδα των ελάχιστων τετραγωνικών χιλιομέτρων έγιναν σφοδρές μάχες το 1821, το 1822, το 1878 και το 1943-44 ενώ εδώ η συμφωνία ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ - ΕΚΚΑ - Αγγλικού Αρχηγείου Μέσης Ανατολής υπογράφηκε η συμφωνία τον Ιανουάριο του 1944. Ταυτόχρονα το καθημερινό πέρασμα του Αράχθου συνδέθηκε με το συλλογικό μύθο και την προσωπική ιστορία και χιλιάδων ανθρώπων, πραματευτών, κτηνοτρόφων με τα κοπάδια τους και απλών κατοίκων.
Και καθώς μια γέφυρα σε λίμνη στερείται κάθε νοήματος και συμβολισμού, είναι προφανές ότι το προστατευτέο στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν είναι τα αποκομμένα μνημεία αλλά ο ιστορικός τόπος της Πλάκας ως πέρασμα/σύνορο, η διαλεκτική ενότητα φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, το τοπίο ως σύνολο, το οποίο προστατεύεται και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση της Φλωρεντίας για την προστασία του τοπίου, η οποία έχει υπογραφεί από τη χώρα μας.
Ο αγώνας ενάντια στο φράγμα του Αγίου Νικολάου, ο οποίος αποτέλεσε σημείο αναφοράς και πηγή έμπνευσης και για άλλους μικρότερους στα Τζουμέρκα (στα Θεοδώριανα, στο Ματσούκι, στους Καλαρρύτες κλπ.), εισέρχεται στην τελική και πιο κρίσιμη φάση του. Τη στιγμή που η κυβερνητική προπαγάνδα προσπαθεί να διαβρώσει τις λαϊκές αντιστάσεις, ρίχνοντας το βάρος της στα "αντισταθμιστικά οφέλη", οι δυνάμεις της Αριστεράς οφείλουν μια πιο ενεργητική συμπαράσταση στον αγώνα αυτό και κυρίως τη διάλυση της σύγχυσης για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την απόρριψη του αναπτυξιακού μύθου των μεγάλων φραγμάτων.

|Ο Γιάννης Παπαδημητρίου είναι δικηγόρος επικεφαλής του συλλόγου προστασίας του Αράχθου.