Tήνος: Δεξίωση στο ταπεινό και καταφρονεμένο, στην αρμονία του χθες και του σήμερα
του Γιώργου Δημόπουλου 
                                 στο Γιώργη Διλμπόη

«Έρχομαι από μακρυά» Ελύτης

Όταν για πρώτη φορά ήρθα στην Τήνο, τίποτα άλλο δεν με εντυπωσίασε τόσο πολύ, όσο το ξερό και άγονο του τόπου. Εξάλλου και οι περισσότεροι γηγενείς δεν έχουν καλύτερη εντύπωση για τον τόπο τους. Όταν άρχισα να πορεύομαι και να γνωρίζω την ενδοχώρα, ανακάλυψα ότι η φαινομενικά πάμπτωχη βλάστηση κρύβει μία από τις πιο επίζηλες χλωρίδες όχι μόνο της Χώρας μας αλλά και της Ηπείρου μας. Όσο μας επιτρέπει ο χώροι:;, θα τολμήσω μια σύντομη αναφορά σε ορισμένα είδη τοπικής χλωρίδας που με εντυπωσίασαν εντονότατα και τα οποία σήμερα τα καταφρονούμε, θεωρώντας τα ως ανάξια προσοχής. «Τι να βγάλουμε εμείς από αυτά»!
Με μια προσεκτική στάση του ματιού και της καρδιάς ανακαλύπτει κανείς συναρπαστικές όψεις, πτυχές της ζωής του παρελθόντος μας, του πολιτισμού, των πεποιθήσεων, της κληρονομιάς μας, συνδέει τις διάσπαρτες πληροφορίες που κρύβουν αυτά τα ταπεινά φυτά και διακρίνει την αγνοημένη ή λησμονημένη ελληνική συνέχεια. Τα σημάδια της αγάπης και φροντίδας που έδειξαν οι πρόγονοί μας στην φύση υπάρχουν διάσπαρτα στην εν80χώρα και μάλιστα έντονο. Τόσων χιλιετηρίδων ζωή και αισθανόμεθα στο σπίτι μας χωρίς αναχρονισμούς.
Ιδιαίτερα σήμερα που τα πάντα αμφισβητούνται και οι πάντες κλονιζόμεθα τεμαχιζόμενοι σε άπειρες εκδοχές ορθολογικής ικανότητας, με επικρατούσα την σιγουριά μας όσον αφορά την ύπαρξη προοπτικής ανεξάρτητης από την απαιτουμένη σχέση με τον τόπο μας, μια απαλή στάση πάνω από έναν απούρανο θα κέντριζε την διάθεση να αισθανθούμε συνεχιστές αυτού του παρελθόντος, να αισθανθούμε ότι «ερχόμαστε από μακρυά».

Ο Έλληνας είχε στενή σχέση με τον κόσμο των φυτών, που τα απέδιδε γενικότερα με το όνομα χλωρίδα, προς τιμήν της ομώνυμης θεάς της βλάστησης, στο έργο της οποίας προσέτρεχαν ως βοηθοί οι Ώρες που ρύθμιζαν τις εποχές της βλάστησης, ο δυτικός άνεμος Ζέφυρος, που έφερε τις ανοιξιάτικες βροχές, και οι Ωκεανίδες που προστάτευαν τα νερά. Πάρα πολλά λοιπόν φυτά είναι στενά συνδεδεμένα με τους θεούς της ελληνικής μυθολογίας, αφού ο ευφάνταστος νους των αρχαίων τα πάντα τα έδενε με αυτούς.
Η προσήλωση του Έλληνα στο ταπεινό, το τιποτένιο, ήταν μια στάση, μια επιλογή που προσδιοριζόταν από τις γενικότερες αντιλήψεις της εποχής. Ο σεβασμός του σ' ολάκερη τη φύση του προσέφερε την ομορφιά του ελάχιστου. Το ελληνικό βλέμμα σχημάτισε το άπειρο και μετέβαλε το καθετί σε μοναδικό. Ένα κάτι είναι το θαύμα, ένα τίποτα που αλλάζει τη ζωή μας.
Ο Προμηθέας κατά πρώτον δίδαξε στον άνθρωπο την τέχνη της ξυλουργικής και της γεωργίας. Τους έλειπε όμως η φωτιά που ο Δίας τους την αρνιόταν ζηλόφθονα. Ο Προμηθέας πάντα εφευρετικός, έκλεψε την φωτιά από το καμίνι του 'Ηφαιστου και την έφερε στη γη κρυμμένη μέσα στον ξερό βλαστό του φυτού Νάρθηκα. Το φυτό αυτό τοπικά γνωστό ως Ακάριωνας, που στολίζει τη γη της Τήνου και φτάνει πολλές φορές- αν δεν τα ξεπερνάει- τα τρία μέτρα, έχει την ιδιότητα να καίγεται το εσωτερικό του σαν φυτίλι, αφήνοντας το εξωτερικό μέρος του ανέγγιχτο.
Το ίδιο φυτό ήταν αφιερωμένο και στο θεό Διόνυσο, το βλέπουμε δε να παριστάνεται σε αττικούς αμφορείς, οι οποίοι μας γνώρισαν τις διονυσιακές τελετές. Είναι ο περίφημος Θύρσος που στην άκρη του έφερε ένα κώνο πεύκου. Ο Ακάριωνας ξερός είναι αρκετά ανθεκτικός και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μπαστούνι, αλλά δεν μπορεί να πληγώσει σοβαρά άνθρωπο. Γνωρίζοντας αυτές τις ιδιότητές του οι Έλληνες επέβαλαν τη χρήση του σε όσους κατά τις πιο πάνω τελετές έπιναν παραπάνω κρασί και υπήρχε κίνδυνος να εκδηλώσουν επιθετικές διαθέσεις. Στον άλλο κόσμο ο ?δης υποδέχεται τις ωχρές μορφές των νεκρών σε ένα λιβάδι που δεν φυτρώνουν παρά μόνο ασφόδελοι κοινώς σπερδούκλια. Κάθε κοτσάνι ασφόδελου ανάγεται σε μια ψυχή που περιφέρεται στις όχθες του Αχέροντα. Η απαίσια μυρουδιά αυτού του φυτού και η απόχρωση του λουλουδιού του ασφαλώς είχε σχέση με το χρώμα του ανθρώπινου λυκόφωτος. Σε παρόμοιο περιβάλλον, το ίδιο φυτό με τα άσπρα λουλούδια και τα λεπτά φύλλα, αλλά σε διαφορετική περιοχή, αυτή των Ηλυσίων Πεδίων, είχαν συνάντηση όσοι ήρωες και γόνο ι θεών είχαν σκοτωθεί σε πολέμους.
Ο ασφόδελος δεν τρώγεται από τα αιγοπρόβατα και όταν δεν συναντά εμπόδια αναπτύσσεται σε βάρος της πρωταρχικής βλάστησης. Η έντονη παρουσία αυτού του φυτού στην ενδοχώρα της Τήνου σημαίνει ότι η ισορροπία της τοπικής χλωρίδας είναι διαταραγμένη.

Στον Έλληνα άρεσε να στολίζει το σπίτι του και να στολίζεται ο ίδιος με στεφάνια που τα έκανε με λουλούδια με φύλλα και κλαριά. Το ανθοστέφανο αποδίδεται στον Διόνυσο καθ’ ότι πρώτος στεφανώθηκε με κλάδους κισσού. Το ανθοστεφάνωμα ήταν κατ' αρχάς δικαίωμα των θεών αλλά επεκτάθηκε στους ιερείς στα ζώα που επροορίζοντο για θυσία και αργότερα στους πιστούς.
Στεφάνια με λουλούδια έβαζαν και στα καράβια που επέστρεφαν σώα, ευγνωμοσύνης ένεκεν προς τους θεούς. Με ωραία ανοιξιάτικα λουλούδια οι Αθηναίοι στεφάνων αν τα παιδιά που άγγιζαν τα τρία χρόνια, εκφράζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο την ευγνωμοσύνη τους προς τους θεούς που τα βοήθησαν να ξεπεράσουν τη δύσκολη για εκείνη την εποχή παιδική αυτή ηλικία.
Αυστηροί κανόνες προσδιόριζαν το είδος του στεφανιού που δικαιούται ο διαδούμενος. Με τα αειθαλή φυτά, τα οποία συμβολίζουν την αιωνιότητα, στεφάνωναν μόνον τους θεούς, με φύλλα δάφνης, ελιάς και πεύκου τους νικητές των μεγάλων αθλητικών αγώνων και με λουλούδια αγρού, τους βωμούς και τα αγάλματα των θεών. Στις γαμήλιες τελετές εστολίζοντο με λουλούδια όχι μόνο ο γαμπρός και η νύφη αλλά και όσοι συγγενείς ή προσκεκλημένοι παρευρίσκοντο στο γεγονός.
Περιζήτητα φυτά για την πλοκή των στεφάνων ήταν η κληματσίδα πρώτο ανοιξιάτικο λουλούδι, ο κισσός και ο σμίλακας (αρκουδόβατο) όλα φυτά του Διονύσου. Η ακολουθία του, οι Μαινάδες οι Σάτυροι και οι Σιληνοί, εστολίζοντο με στεφάνια από κισσό. Με το ίδιο φυτό ήταν στολισμένος και ο Θύρσος το σύμβολο του Διονύσου. Ο τελευταίος σε ορισμένες τελετές εκαλείτο Κισσός καθ' ότι όταν ήταν μωρό έφερε στεφάνια από κισσό.
Διακοσμητικό φυτό εθεωρείτο και το άγριο σπαράγγι, το οποίο ήταν αφιερωμένο στην Αφροδίτη. Στην Βοιωτία μάλιστα στόλιζαν τις νύφες αποκλειστικά με κλαριά σπαραγγιού.

Από σύμπτωση ή ένστικτο ο άνθρωπος οδηγήθηκε στην ανακάλυψη ποικιλίας θεραπευτικών ιδιοτήτων ορισμένων φυτών. Οι θεραπευτικές αυτές δυνάμεις της φύσεως, ως γνώση χάνονται στα βάθη των αιώνων.
Κατ' αρχάς ο άνθρωπος προσπάθησε να θεραπευθεί προσφεύγοντας στον φυσικό κόσμο από μια διαίσθηση γύρω από τις δυνάμεις που περιβάλλουν τα φυτά. Όλα αυτά όμως εκδηλώνοντο ως μαγεία ή ως μυστικισμός που στην Ελλάδα εφαρμόζoντo στα Ιερά του Ασκληπιού και των άλλων Θεών ιατρών. Πρώτος ο Ιπποκράτης απέσπασε την ασθένεια από την «θεία μοίρα» ερευνώντας τις πραγματικές αιτίες της νόσου, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα την φαρμακευτική αγωγή.
Πολλά μαγικά φυτά ευρίσκοντο στα χέρια γυναικών, σαν της Μήδειας της περιβόητης δηλητηριάστριας του ελληνικού μύθου. Τις δηλητηριώδεις γνώσεις της τις είχε αποκτήσει από τότε που ήταν στην πατρίδα της την Κολχίδα. Με τα κολχικά αυτά βότανα ξανάδωσε τα νειάτα στον Αίσωνα τον πατέρα του Ιάσονα σύμφωνα με μια ανατριχιαστική μυθική αναφορά. Με ίδια βότανα κοίμησε και τον δράκο που φύλαγε το χρυσόμαλλο δέρας. Στην κατηγορία αυτή των μαγικών βοτάνων ανήκει και το αυτοφυές κολχικό που στολίζει φθινοπωρινά το Πασακρωτήρι. Κάθε 28η Οκτωβρίου δέχεται τα πατήματα όλων μας αλλά κρατά την συνέχεια σιωπηρά.

Στον Έλληνα της αρχαιότητας το φυτό συμβολίζει την ζωή, δεν είναι απλώς ένα κόσμημα, γι’ αυτό οποιαδήποτε αρχαϊκή διακοσμητική μορφή δεν αντιγράφει την φύση αλλά αντιπροσωπεύει την ίδια την φυτική ζωή. Η ελληνική τέχνη συμβολίζει τις ζωντανές δυνάμεις που χαρακτηρίζουν τα φυτά στον αιώνιο κύκλο αναγέννησή ς τους. Αυτό μας επιτρέπει να κατανοήσουμε, γιατί οι αρχαίοι ναοί ήταν σε πλήρη αρμονία με το περιβάλλον τους. Ακρωτήρια, έλικες, και φύλλα ακάνθου είναι παρμένα από την φύση.
Οι αύλακες στους κίονες, επόμενο βήμα ολοκλήρωσης της ελληνικής αισθητικής, είναι εμπνευσμένο από το αυλακωτό στέλεχος της άγριας αγγελική ς ή από κάποιο άλλο συγγενές φυτό. Οπωσδήποτε και οι έλικες, χαρακτηριστικό στοιχείο των ιωνικών κιονοκράνων που χαρίζουν κομψότητα και κίνηση, συναντιούνται συχνά στην φύση με πρώτα τα κυκλάμινα και την φτέρη.
Ο Βιτρούβιος αναφέρει ότι πηγή έμπνευσης των κορινθιακών κιονοκράνων ήταν ένα φύλλο ακάνθου που αγκάλιαζε ένα καλάθι σε κάποιον κορινθιακό τάφο. Ο Έλμουτ Μπάουμαν αναγάγει την έμπνευση του γλύπτου Καλλίμαχου στην άκανθο Acanthus spinosus (απούρανος) διαδεδομένη στην Τήνο, όμως τόσο καταφρονεμένη, η οποία όπως και τα άλλα φυτά αντιπροσωπεύει την αιωνιότητα του κύκλου της βλάστησης. Ο ατελείωτος αυτός πλούτος της φύσης εμπνέει ακαταπαύστως τον άνθρωπο.

Η φύση ενδέχεται να χωράει, χωρίς να είναι και τόσο σίγουρο, στο μυαλό του ανθρώπου, όμως η δημιουργία της το ξεπερνάει Η προσπάθεια κατανόησής της συνέθεσε τη μεταφυσική, αφθαρσία και δόξα της Ελλάδος, παρά την εκκωφαντική σιγουριά όσων αναγγέλλουν κατά καιρούς το θάνατό της. Πρώτος ο Έλληνας διάβασε τον "κόσμο, το μυστήριο της δημιουργίας, αλλά αδυνατούμε να κατανoήσoυμε το μήνυμά του αν δεν ανοιχτούμε στο απόκρυφο κέντρο του ποιήματος. ?λλο το νερό για τον διψασμένο και άλλο για τον ποιητή. Αδειάσαμε τον ουρανό και τώρα αποψιλώνουμε τη γη. Ανταγωνιζόμαστε τη φύση και θέλουμε να την υποτάξουμε, να την κηδεμονεύσουμε αντί να καθρεπτιστούμε στην ομορφιά της και στο δημιουργικό της έργο.
Δεν μπορεί να υπάρξει προοπτική ανεξάρτητη από την απαιτουμένη σχέση αγάπης και σεβασμού με τον τόπο. Σχέση παράδοσης, σχέση επαρκής με την περιοχή μας, σχέση με το ασήμαντο, με τις μυρουδιές της βροχής, του νοτιά, του βοριά, της θάλασσας, του μάραθου, του ιδρώτα του δικού μας και του διπλανού μας,... Η ζωή μας δεν έρχεται από το παρελθόν αλλά από το μέλλον, μέσα από το ποιόν των επιδιώξεών και των επιθυμιών μας.

Δεξίωσης συνέχεια… με τον ΑΣΠΑΛΑΘΟ
Στα φυτά με μαγικές - θεραπευτικές ή άλλες συμβολικές ιδιότητες, που και αυτό αφθονεί στην Πίσω Μεριά του νησιού, θα ήθελα να προσθέσω και τον ασπάλαθο.

Τα σκληρά και μακριά του αγκάθια κατά τον Πλάτωνα (Πολιτεία 614 κ.ε.) ολοκλήρωσαν την τιμωρία του τυράννου Αρδιαίου. "Την ίδια ώρα άντρες άγριοι και όλο φωτιά που βρισκόταν εκεί και ήξεραν τι σημαίνει αυτό το μουγκρητό, τον Αρδιαίο και μερικούς άλλους αφού τους έδεσαν τα χέρια και τα πόδια και το κεφάλι, αφού τους έριξαν κάτω και τους έγδαραν, άρχισαν να τους σέρνουν έξω από το δρόμο και να τους ξεσκίζουν επάνω στ' ασπαλάθια και σε όλους όσοι περνούσαν από εκεί εξηγούσαν τις αιτίες που τα παθαίνουν αυτά και έλεγαν πως τους πηγαίνουν να τους ρίξουν στα Τάρταρα': (Πλ. Πολιτεία 616).
..........................................................................................................................................

«Επί ασπαλάθων» τιτλοφόρησε το τελευταίο του ποίημα ο Γιώργος Σεφέρης, το οποίο δημοσιεύθηκε στο Βήμα (23.9.71) τρεις μέρες μετά το θάνατό του στην περίοδο της δικτατορίας. Και το ποίημα αυτό «ευθύνεται» για την επωνυμία της εταιρείας που εκδίδει αυτό εδώ το περιοδικό. (Και ας μας συγχωρήσει ο Γιώργος την παρέμβαση.)

“Επί Ασπαλάθων…”  Γ. Σεφέρης

Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα
εκείνη του Ευαγγελισμού:
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις
σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα και οι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα
μεγάλα τους βελόνια και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμερα οι αρχαίες κολόνες, χορδές
μιας άρπας που αντηχούν ακόμη...

Γαλήνη

-Τι μπορεί να μου θύμισε
τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ,
χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια.
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από κείνους τους καιρούς.

Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
"τον έδεσαν χειροπόδαρα" μας λέει
"τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα
τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς
ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον
Τάρταρο κουρέλι":

Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα
κρίματά του
Ο Παμφύλιος ο Αρδιαίος
ο πανάθλιοςΤύραννος.

31 του Μάρτη 1971
--------------------------
Γιώργος Κολλάρος
Τηνιακή Ενδοχώρα, Νοέμβριος 2007