Οι λασποβροχές από τη Σαχάρα που μας επισκέπτονται κάθε άνοιξη δεν είναι μηνύματα των Θεών όπως πίστευαν οι Αρχαίοι ούτε απλά φυσικά φαινόμενα. Μια νέα επιστημονική έρευνα αποδεικνύει ότι έχουν πλέον στενή σχέση με την άλωση της ερήμου από τα τετρακίνητα οχήματα.

Ας μη διαμαρτύρονται οι ιδιοκτήτες των Ι.Χ. σ' όλη τη χώρα που κάθε χρόνο την άνοιξη και το καλοκαίρι βρίσκουν συχνά πυκνά τα αγαπημένα τους γυαλιστερά τετράτροχα σε ελεεινή κατάσταση, λερωμένα από την περίφημη λασποβροχή. Ας μη διαμαρτύρονται, γιατί υπεύθυνος δεν είναι ο κακός μας ο καιρός αλλά τα ίδια τα αυτοκίνητα!

Δεν πρόκειται για παραδοξολογία, αλλά για επιστημονικά τεκμηριωμένη τοποθέτηση ενός διακεκριμένου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, του Αντριου Γκούντι. Ο κ. Γκούντι μελετά από καιρό το φαινόμενο της μεταφοράς σκόνης σε πλανητική κλίμακα, και πριν από λίγους μήνες ξάφνιασε την επιστημονική κοινότητα με τη διαπίστωσή του ότι οι αμμοθύελλες της Σαχάρας που βρίσκονται στη βάση του φαινομένου μεταφοράς σκόνης προς την Ευρώπη (και φυσικά τη χώρα μας) προκαλούνται σε μεγάλο βαθμό από την κατάχρηση των οχημάτων 4Χ4, τα οποία έχουν αντικαταστήσει τις καμήλες ως μέσο μεταφοράς στην έρημο! Η σχετική ανακοίνωση έγινε στο πλαίσιο του Διεθνούς Γεωγραφικού Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε πέρυσι το καλοκαίρι στη Γλασκόβη και προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον στα διεθνή μέσα ενημέρωσης. Στην Ελλάδα ενδιαφέρθηκαν μόνο ορισμένοι ειδικοί επιστήμονες και ο οικολογικός Τύπος (βλ. «Οικολογική Επιθεώρηση»).

Οι διαπιστώσεις αυτές του κ. Γκούντι μας ήρθαν στο νου τον περασμένο μήνα, όταν η Ελλάδα ολόκληρη σκεπάστηκε από το κόκκινο νέφος, με αποτέλεσμα να προκληθούν σοβαρά προβλήματα στις συγκοινωνίες αλλά και στην υγεία του πληθυσμού, ιδιαίτερα σε όσους έχουν κάποιο αναπνευστικό πρόβλημα.

Επικοινωνήσαμε με τον καθηγητή Γκούντι κι αυτός είχε την καλοσύνη να θέσει υπόψη του ελληνικού κοινού τις μελέτες και τα συμπεράσματά του, καθώς και το υλικό που παρουσίασε στην επίμαχη διάλεξή του στη Γλασκόβη. Το περιεχόμενο της δουλειάς του είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Κυκλοφοριακό στη Σαχάρα

Βέβαια το φαινόμενο δεν είναι νέο. Ο ίδιος ο κ. Γκούντι αναφέρει τη «ματωμένη βροχή» της Ιλιάδας για να θυμίσει την αρχαιότητά του (βλ. σχετικό κείμενο στην επόμενη σελίδα). Ομως το εντυπωσιακό γεγονός που θέλει να ερμηνεύσει η θεωρία του Γκούντι είναι ότι οι μετρήσεις δείχνουν ότι τα τελευταία 50 χρόνια οι αμμοθύελλες της Σαχάρας έχουν δεκαπλασιαστεί! Οι συνέπειες αυτής της ραγδαίας αύξησης δεν έχουν ακόμα υπολογιστεί, αλλά είναι βέβαιο ότι το φαινόμενο προκαλεί σημαντικές μεταβολές στο κλίμα και επιδρά άμεσα στην ανθρώπινη υγεία. Η επίδραση αυτής της μεταφοράς και εναπόθεσης σκόνης και άμμου φτάνει σε πολύ μακρινές αποστάσεις, χιλιάδες μίλια μακριά από την έρημο.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον καθηγητή Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Αντριου Γκούντι, αυτός που ευθύνεται είναι ο «Εκτογιοτισμός» ("Toyotarisation", από το όνομα μιας από τις δημοφιλείς μάρκες παραγωγής τετρακίνητων αυτοκινήτων). «Μιλώ για τα Toyota, τα Mitsubishi ή οποιοδήποτε άλλο τετρακίνητο όχημα αντικατέστησε την καμήλα ως μεταφορικό μέσο των κατοίκων της περιοχής». Σύμφωνα με τον καθηγητή, η χρήση αυτοκινήτων στην έρημο ξεκίνησε από το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, αλλά επιταχύνθηκε με την οικονομική ανάπτυξη και τον πλουτισμό μιας μερίδας κατοίκων από την άνοδο της τιμής του πετρελαίου. «Εχουμε επίσης κι όλους αυτούς τους τουρίστες που έρχονται να κάνουν γύρους στην έρημο με τα διάφορα SUV».

«Σοβαρολογώ», ξεκαθαρίζει ο κ. Γκούντι. «Αν ρίξετε μια ματιά στις ερήμους από ψηλά, τότε θα δείτε ότι όλη τους η επιφάνεια είναι χαραγμένη με ίχνη τροχών. Οι άνθρωποι διασχίζουν τις ερήμους προς κάθε κατεύθυνση και σπάνε την επιφάνειά της. Ο εκτογιοτισμός είναι ο κυριότερος λόγος που προκαλούνται οι αμμοθύελλες. Αν περνούσε από το χέρι μου, θα απαγόρευα την κυκλοφορία αυτών των οχημάτων εκτός δρόμου».

Για τη διάδοση των τετρακίνητων οχημάτων στις ερήμους ενδεικτική είναι η μαρτυρία του γνωστού δημοσιογράφου του Independent Ρόμπερτ Φισκ. Οταν πήγαινε να συναντήσει τον Οσάμα Μπιν Λάντεν στο κρησφύγετό του για την τελευταία συνέντευξη που του πήρε, γύρισε ο μουτζαχεντίν οδηγός του και του είπε: «Τα Toyota είναι καλά για τον ιερό πόλεμο». Οπως σημειώνει ο Φισκ, «αυτά τα αυτοκίνητα παίζουν ένα σημαντικό ρόλο σε χώρες με ερήμους όπως το Αφγανιστάν».

Ενας κόσμος σκόνης

«Ο κόσμος γίνεται όλο και πιο σκονισμένος», συνεχίζει ο καθηγητής Γκούντι. «Μαζί με την αστικοποίηση που προκαλεί ο αυξανόμενος γήινος πληθυσμός και την καταστροφή των δασών, η διατάραξη του περιβάλλοντος που προκαλείται από τη χρήση των οχημάτων 4Χ4 στις ερήμους είναι ένα βασικό στοιχείο. Οποια έρημο κι αν παρατηρήσετε, θα διαπιστώσετε ότι αυξάνεται ο αριθμός των οχημάτων που τη διασχίζουν. Η επιφάνεια της ερήμου υπήρχε σταθερή επί χιλιάδες χρόνια, διότι συνήθως έχει μια λεπτή κρούστα από λειχήνες ή φύκια ή μικρά χαλικάκια που προστατεύει τη λεπτή άμμο που βρίσκεται από κάτω. Μόλις διαρραγεί αυτή η λεπτή κρούστα, αμέσως η λεπτή άμμος είναι έτοιμη να σηκωθεί με τον αέρα και να δημιουργηθούν οι αμμοθύελλες». Το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα ορατό κοντά στις πόλεις. «Αν παρατηρήσετε ορισμένες πόλεις, όπως η Νουακσότ, η πρωτεύουσα της Μαυριτανίας, θα δείτε ότι υπάρχουν γύρω της ίχνη τροχών που οδηγούν προς όλες τις κατευθύνσεις στην έρημο».

Τα αριθμητικά στοιχεία φαίνεται να ενισχύουν τον προβληματισμό του Γκούντι. Η Μαυριτανία που είχε δύο αμμοθύελλες το χρόνο στις αρχές της δεκαετίας του '60, σήμερα φτάνει τις 80 το χρόνο. Υπολογίζεται ότι η σκόνη που μεταφέρεται στην ατμόσφαιρα από τη γη φτάνει τα 2-3 δισεκατομμύρια τόνους.

Στη διάλεξή του ο καθηγητής Γκούντι παρουσίασε μεταξύ άλλων και το διάγραμμα της ετήσιας παραγωγής σκόνης από τη Βόρεια Αφρική, δηλαδή τη μεγαλύτερη (εξαιτίας των ερήμων) παραγωγό σκόνης της υδρογείου. Σύμφωνα, λοιπόν, με τους υπολογισμούς του, τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ('50 και '60), αυτή η παραγωγή περιοριζόταν σε 126 εκατομμύρια τόνους. Την επόμενη δεκαετία ('70) η παραγωγή έφτασε τα 317 εκατομμύρια, ενώ τη δεκαετία του '90 ξεπέρασε το δισεκατομμύριο (1.270 εκατ.).

Κάθε αμμοθύελλα έχει εύρος κατά μέσο όρο 200 χιλιόμετρα και μεταφέρει 20 ως 30 εκατομμύρια τόνους σκόνη. Ο τόπος εναπόθεσης της άμμου της Σαχάρας μπορεί να φτάνει έως και τη Γροιλανδία ή τις ΗΠΑ, αλλά είναι φυσικό να θίγονται πρώτα πρώτα οι κοντινές ακτές των Μεσογειακών ακτών.

«Η σκόνη», λέει ο καθηγητής Γκούντι, «είναι ένας από τις λιγότερο κατανοητούς παράγοντες που επιδρούν στην ατμόσφαιρα της γης, αλλά είναι αυτός που έχει μεγαλύτερη σημασία από ό,τι φανταζόμαστε μέχρι σήμερα για τις κλιματικές αλλαγές». Η εναπόθεση της σκόνης επιδρά στο περιβάλλον κυρίως μέσω της μεταβολής των επιπέδων του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Η σκόνη που πέφτει στους ωκεανούς πολλαπλασιάζει το πλαγκτόν, το οποίο απορροφά διοξείδιο του άνθρακα και κατεβάζει τη θερμοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται λιγότερα σύννεφα και να μειώνεται η βροχόπτωση. Πρόκειται για φαύλο κύκλο που επιδεινώνει το πρόβλημα της σκόνης. Αλλά και η απλή αιώρηση της σκόνης στην ατμόσφαιρα αντανακλά τη θερμότητα προς το διάστημα, αλλά καλύπτει και τη γη και την εμποδίζει να εκπέμψει τη δική της θερμότητα.

Εχει διαπιστωθεί ότι ακόμα και στις πιο μακρινές περιοχές που φτάνει η σκόνη της Σαχάρας οι συνέπειες είναι άμεσες και σημαντικές. Στην Καραϊβική, 3000 μίλια από την έρημο, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι η άμμος κλείνει τους πόρους στους κοραλλιογενείς υφάλους και τους προκαλεί ασφυξία και καταστροφή. Αλλά και στη Γροιλανδία, η σκόνη από την Αφρική που αποτίθεται πάνω στους παγετώνες δημιουργεί ένα λεπτό σκούρο στρώμα, το οποίο δεν ανακλά την ηλιακή ακτινοβολία όπως ο λευκός πάγος, με αποτέλεσμα να απορροφάται ενέργεια και να λειώνει ευκολότερα. Η διαδικασία αυτή επιταχύνει την άνοδο του επιπέδου των θαλασσών και ανατρέπει τις ισορροπίες της γήινης σφαίρας. Η σκόνη της Σαχάρας που φτάνει μέχρι τον Αμαζόνιο επιταχύνει τη διαδικασία καταστροφής του δάσους του με τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες για όλο τον πλανήτη.

Ο αντίλογος

Υπάρχει φυσικά και ο αντίλογος. «Σε τοπικό επίπεδο μπορεί πράγματι να έχουν κάποια μικρή επίδραση τα αυτοκίνητα», δηλώνει η Ινα Τέγκεν, του Ινστιτούτου Βιοχημείας Μαξ Πλανκ της Ιένας (Die Zeit, 9/9/04). «Αλλά στο επίπεδο όλης της Σαχάρας δεν παίζει αυτό κανένα ρόλο». Η Τέγκεν ανήκει στη γερμανική ερευνητική ομάδα που μελετά τη διασπορά της σκόνης σε πλανητικό επίπεδο. Υπολογίζει ότι μόνο το 10% της μετακίνησης σκόνης μπορεί να αποδοθεί ευθέως στις ανθρώπινες δραστηριότητες, ενώ το πιο μεγάλο ποσοστό εξαρτάται από την υγρασία του αέρα, τη δύναμη του ανέμου και άλλες κλιματικές επιδράσεις.

Φυσικά ούτε ο κ. Γκούντι έχει την αφέλεια να αποδίδει μόνο στην «κυκλοφοριακή συμφόρηση» της ερήμου τη δημιουργία όλων των σημείων της ερήμου από όπου δημιουργούνται οι αμμοθύελλες. Εχει κι αυτός αναφερθεί αναλυτικά σε μια από τις σημαντικότερες πηγές σκόνης στον κόσμο, την κοιλότητα Μποντελέ στο Τσαντ, στην περιοχή μεταξύ της Σαχάρας και της λίμνης Τσαντ που σήμερα έχει συρρικνωθεί στο ένα εικοστό του μεγέθους που είχε το 1960. Οι μετρήσεις δείχνουν ότι και στο σημείο αυτό -όπου δεν υπάρχει προσέγγιση αυτοκινήτων και άρα δεν είναι δυνατόν να αναφερθεί κανείς σε «Εκτογιοτισμό»- είναι ραγδαία η αύξηση του όγκου της σκόνης που απελευθερώνεται κάθε χρόνο. Από τότε που υπάρχουν κάποιες σχετικές μετρήσεις, δηλαδή το 1947, έως σήμερα, ο όγκος αυτός έχει δεκαπλασιαστεί.

Το σίγουρο είναι ότι η μελέτη της μετακίνησης σκόνης και οι σχετικές μετρήσεις βρίσκονται ακόμα στα σπάργανα. Τα περισσότερα στοιχεία που διαθέτουν σήμερα οι επιστήμονες είναι μάλλον παράπλευρη συνέπεια της έρευνας για το όζον. Το πρόγραμμα χαρτογράφησης του όζοντος «Total Ozone Mapping Spectrometer» (TOMS) με έξι δορυφόρους που παρακολουθούν τη γη είναι αυτό που μας δίνει έμμεσες αναφορές για τον αριθμό, τη σύσταση και την εναπόθεση των μεγάλων μετακινήσεων σκόνης με τις αμμοθύελλες. Ο ευρωπαϊκός δορυφόρος για το περιβάλλον «Envisat» αναμένεται να αρχίσει σε λίγο καιρό να μας δίνει κάποια πιο άμεσα συμπεράσματα. Παράλληλα οργανώθηκε και μια επιστημονική αποστολή στο νότιο Μαρόκο για να εξετάσει επιτόπου τις συνθήκες παραγωγής των φαινομένων αυτών. Ηδη από τον περασμένο Μάρτιο βρίσκεται εκεί ο καθηγητής Αντριου Ουόρεν του Τμήματος Γεωγραφίας του University College London, μαζί με την ομάδα του. Θα ήταν καλύτερα να ερευνηθεί άμεσα η περιοχή Μποντελέ, από την οποία προέρχεται η μισή παραγωγή σκόνης της Σαχάρας. Ομως εκεί δεν τολμά κανείς ερευνητής να πλησιάσει, γιατί υπάρχει κίνδυνος να απαχθεί από αντάρτες.

Με τα στοιχεία που διαθέτουμε μέχρι στιγμής δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί πλήρως ή να αμφισβητηθεί απολύτως η υπόθεση εργασίας του κ. Γκούντι. Πάντως ο διακεκριμένος επιστήμονας δεν σταματά να ζητάει όσο είναι καιρός να παρθούν αυστηρά μέτρα στις περιοχές αυτές. Ζητάει να απαγορευτεί η κυκλοφορία οχημάτων στις πιο ευαίσθητες περιοχές, να μπει συρμάτινος φράχτης γύρω από την έρημο που θα εμποδίζει τα τετρακίνητα αλλά όχι τα ζώα και να μπουν πολλά προειδοποιητικά σήματα. «Είναι κάτι που έχει γίνει με επιτυχία σε ορισμένα σημεία της Ναμίμπια», λέει ο κ. Γκούντι.
 
Η αρχαία λασποβροχή

Ο καθηγητής Αντριου Γκούντι θεωρεί ότι η πρώτη αναφορά στο φαινόμενο της λασποβροχής με μεταφορά σκόνης από τη Σαχάρα στον ελληνικό χώρο πρέπει να αποδοθεί στον Ομηρο. Γίνεται πράγματι λόγος στην Ιλιάδα για «ματωμένες σταγόνες» που έριξε ο Δίας για να εκδικηθεί το σκοτωμό του Σαρπηδόνα, ενός από τους γιους του, από τον Πάτροκλο.

Πρόκειται για τους στίχους 458-460 της Ραψωδίας Π της Ιλιάδας. Παραθέτουμε το πρωτότυπο:

«Ως έφατ', ουδ' απίθησε πατήρ ανδρών τε θεών τε
Αιματοέσσας δε ψιάδας κατέχευεν έραζε
Παίδα φίλον τιμών».

Και στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή:
«Είπε, κι ο κύρης των αθάνατων και των θνητών το δέχτη,
και ματερές ψιχάλες έριξε στο χώμα, να τιμήσει
τον ακριβό το γιο του θέλοντας».

Αυτές λοιπόν τις «ματερές ψιχάλες» κατά τη μετάφραση Καζαντζάκη Κακριδή, ή «αιματωμένες ρανίδες» κατά τον Ιάκωβο Πολυλά ή και «ματωμένες ψιχάλες» κατά τον Αλέξανδρο Πάλλη ερμηνεύει ως μεταφορά σκόνης από την έρημο ο Γκούντι.

Το ενδιαφέρον είναι ότι την ίδια ακριβώς έκφραση («αιματοέσσας ψιάδας») συναντούμε και στην «Ασπίδα του Ηρακλή» του Ησιόδου (Εργα και Ημέρες, Θεογονία, 385). Μάλιστα η λέξη ψιάς (σταγόνα) απαντάται μόνο αυτές τις δύο φορές στην αρχαία γραμματεία, σύμφωνα με το λεξικό των Liddell και Scott.

Μια εφιαλτική μέρα

Κάτω από ορισμένες κλιματολογικές συνθήκες η Ελλάδα αποτελεί τον κύριο υποδοχέα των αποθεμάτων άμμου που προκαλούνται από τις θύελλες στις ερήμους τις βόρειας Αφρικής και ιδιαίτερα τη Σαχάρα. Πρόκειται για το φαινόμενο που ζήσαμε όλοι την Κυριακή 17 Απριλίου.

Αντιγράφουμε από το Μηνιαίο Δελτίο Μετεωρολογικών Παραμέτρων που συντάσσουν οι μετεωρολόγοι Κ. Λαγουβάρδος και Β. Κοτρώνη (Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιµης Ανάπτυξης):

«Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών
Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης
Μηνιαίο Δελτίο Μετεωρολογικών Παραμέτρων
Απρίλιος 2005
Γενικά χαρακτηριστικά του καιρού στην Ελλάδα
Ο Απρίλιος του 2005 ήταν ένας μήνας σε θερμοκρασίες κοντά στις κλιματικές τιμές αλλά πολύ ξηρός στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Το πρώτο δεκαήμερο ξεκίνησε σε χαμηλές θερμοκρασίες και θυελλώδεις βόρειους ανέμους, στη συνέχεια όμως η θερμοκρασία παρουσίασε σταδιακή άνοδο, χωρίς βροχές. Το δεύτερο δεκαήμερο χαρακτηρίστηκε από σχετικά ζεστό καιρό, ενώ μεταφορά σκόνης από την Αφρική παρατηρήθηκε στις 11 και 12 Απριλίου. Την Κυριακή 17/04 η μεταφορά σκόνης από την Αφρική σημείωσε σημαντική έξαρση λόγω των θυελλωδών νοτίων ανέμων, κυρίως στις νότιες περιοχές της χώρας, ενώ σημαντικές ποσότητες μεταφέρθηκαν και στο λεκανοπέδιο Αττικής. (...)

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ
Μεταφορά άμμου από την Αφρική στις 17 Απριλίου 2005
Στις 17 Απριλίου 2005 σημειώθηκε ένα πολύ σημαντικό επεισόδιο μεταφοράς άμμου από τις ερημικές εκτάσεις της Βόρειας Αφρικής προς τη χώρα μας. Οπως φαίνεται και στη δορυφορική φωτογραφία (κάτω), η μεταφορά επηρέασε ολόκληρη τη χώρα, κυρίως όμως την Κρήτη, όπου αναφέρθηκαν αμμοθύελλες από τους μετεωρολογικούς σταθμούς του νησιού, ενώ έκλεισαν για αρκετές ώρες τα αεροδρόμια της Σούδας και του Ηρακλείου. Πολύ περιορισμένη ορατότητα αναφέρθηκε επίσης και στην Αττική. Στο σχήμα κάτω δεξιά δίνεται η πρόγνωση μεταφοράς άμμου από το μοντέλο του Institute of Insular Coastal Dynamics της Μάλτας, όπου σε κίτρινο και καφέ χρώμα δίνονται οι υψηλότερες συγκεντρώσεις σκόνης μέσα στην ατμόσφαιρα».

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Andrew S. Goudie, Nicholas J. Middleton
"Desert Dust in the Global System"
Αδημοσίευτη μελέτη που έθεσε υπόψη του «Ιού» ο καθηγητής Γκούντι. Περιλαμβάνονται τα τελευταία συμπεράσματα των δυο επιστημόνων για τις συνέπειες της μετακίνησης της σκόνης από τις ερήμους σ' όλο τον κόσμο.

Andrew Goudie
"Dust Storms in the Global System"
Η παρουσίαση των νέων συμπερασμάτων του συγγραφέα σε διάλεξη που πραγματοποιήθηκε στις 18/8/04 στη Γλασκόβη, στο πλαίσιο του Διεθνούς Γεωγραφικού Συνεδρίου και όπου για πρώτη φορά υποδείχτηκε ο ρόλος των αυτοκινήτων 4Χ4 στην αύξηση του ποσού άμμου που μεταφέρεται με τις αμμοθύελλες από τη Σαχάρα σ' όλο τον κόσμο.

Α. Papayannis κ.ά.
«First systematic observations of Saharan dust over Europe (2000-2003): Statistical analysis and results»
(Geophysical Research Abstracts, Vol. 7, 04016, 2005)
Τα πρώτα αναλυτικά στοιχεία για την επίδραση της σκόνης της Σαχάρας στην Ευρώπη. Στην ερευνητική ομάδα μετέχουν επιστήμονες του ΕΜΠ.

Richard Washington, Martin Todd, Nicholas J. Middleton, and Andrew S. Goudie
«Dust-Storm Source Areas Determined by the Total Ozone Monitoring Spectrometer
and Surface Observations»
(Annals of the Association of American Geographers, 93(2), 2003)
Η ιεράρχηση των πηγών πρόκλησης της σκόνης στον πλανήτη, μέσα από τις νέες μεθόδους μέτρησης.

ΕΠΙΣΚΕΦΤΕΙΤΕ

http://www.rgs.org/
Ο δικτυακός τόπος της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας που οργάνωσε το Διεθνές Συνέδριο της Γλασκόβης

(Ελευθεροτυπία, 29/5/2005)