Το ανέφικτο του Δημόσιου Σχεδιασμού στην Ελλάδα
Ημερομηνία Wednesday, May 23 @ 13:23:57 UTC
Θέμα Νησιά


της Ελένης Καπετανάκη-Μπριασούλη

«Είναι όλο λάθος από τη αρχή μέχρι το τέλος»,
είπε η κάμπια αποφασιστικά, και έγινε σιγή για μερικά λεπτά.
Lewis Carroll: Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων
Κεφάλαιο 5: Συμβουλές από την Κάμπια



Η Ελλάδα διανύει την πέμπτη δεκαετία προσπαθειών υιοθέτησης δημόσιου σχεδιασμού, γνωστού και σαν «χωροταξικού σχεδιασμού». Πολλοί γνωρίζουν το ΥΠΕΧΩΔΕ (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων) και μαθαίνουν ότι ετοιμάζονται χωροταξικά και άλλα σχέδια (π.χ. ΓΠΣ, ΣΧΟΑΑΠ). Εδώ και χρόνια υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο για σχεδιασμό, επίσημες αρμόδιες επιτροπές και υπηρεσίες, πολλά δε σχέδια έχουν εκπονηθεί και μαζεύουν σκόνη σε ράφια ή αγνοείται η τύχη τους. Αλλά ο πολίτης καθημερινά βιώνει χάος και προβλήματα στις πόλεις, στην ύπαιθρο και στη συνολική οργάνωση του βίου. Είναι άραγε εφικτός ο δημόσιος σχεδιασμός στην Ελλάδα;

Ο σχεδιασμός δεν ταυτίζεται με το σχέδιο (πολεοδομικό, χωροταξικό, κ.ά.). Είναι μια διαδικασία λήψης αποφάσεων για να επιτευχθούν επιθυμητοί στόχοι. Το σχέδιο, προϊόν αυτής διαδικασίας, καθορίζει τρόπους και κανόνες για την επίτευξη τους. Ο δημόσιος σχεδιασμός αποσκοπεί στην προστασία του δημόσιου, του κοινού, συμφέροντος από μια γειτονιά μέχρι το σύνολο της επικράτειας. Οι λέξεις «αειφορία» και «αειφορική ανάπτυξη» συμπυκνώνουν το περιεχόμενο του: οικονομική ευμάρεια και υψηλή ποιότητα ζωής για όλους με επάρκεια φυσικών και ανθρώπινων πόρων, μειωμένη τρωτότητα σε κάθε είδους κινδύνους, κοινωνικο-πολιτιστική πρόοδο, δημοκρατικότητα διαδικασιών κοινωνικής διαβούλευσης και λήψης αποφάσεων. Ο δημόσιος σχεδιασμός είναι αυτονόητος αφού αφορά σε πόρους που τους μοιράζονται όλοι, ακόμα και όταν είναι ιδιόκτητοι: γη, νερό, αέρα, πανίδα, χλωρίδα, υγεία, γνώση, ασφάλεια, παράδοση. Δυστυχώς, όμως, συχνά κάποιος πρέπει να διεκδικήσει το αυτονόητο .... Κι αν αυτός ο κάποιος δεν υπάρχει, ή αν δεν είναι αρκετά δυνατός για να το διεκδικήσει;

Μεταξύ των πολλών, αλληλένδετων προϋποθέσεων, πέντε κρίσιμες, που δεν πληρούνται, συζητιούνται παρακάτω γιατί εξηγούν όχι τόσο την απουσία όσο το ανέφικτο του δημόσιου σχεδιασμού στη σημερινή Ελλάδα.

• Στόχοι συμβατοί, κοινοί και συναποφασισμένοι

Ποιοι και πως αποφασίζουν για τους στόχους που προκρίνονται; Ποιών οι στόχοι υπερισχύουν; Πόσες φορές οι στόχοι δεν αντιστρατεύονται ο ένας τον άλλο γιατί έχουν διατυπωθεί χωρίς συνεννόηση μεταξύ των φορέων τους ή κάποιοι δεν διαθέτουν φορέα να τους εκφράσει; Μπορούν να θεωρηθούν κοινοί και συναποφασισμένοι στόχοι που ανακοινώνονται κεντρικά ή που καθορίζονται από εκλεγμένα τοπικά όργανα χωρίς να έχουν ερωτηθεί αυτοί των οποίων τη ζωή αφορούν; Κι όταν κάποιοι δεν έχουν ερωτηθεί, η ανακοίνωση μεταφέρει προειλημμένη απόφαση. Αυτό είναι χαρακτηριστικό του συγκεντρωτικού μοντέλου που έχει κριθεί ακατάλληλο προ πολλού για λήψη δημοκρατικών αποφάσεων περί τα κοινά. Αλλά πόσοι θέλουν να λαμβάνονται οι αποφάσεις με διαφανείς και δημοκρατικές διαδικασίες;

• Ήθος συλλογικής ευθύνης και δημοκρατική διακυβέρνηση

Εφικτή και αποτελεσματική είναι η συναπόφαση όταν την επιθυμούν οι εμπλεκόμενοι. Αυτό προϋποθέτει πολίτες, ανθρώπους με αναπτυγμένο αίσθημα και ήθος συλλογικής ευθύνης για τη διαχείριση των κοινών, ακόμα κι αν τους ανήκουν ιδιοκτησιακά. Αυτό το ήθος τους καθοδηγεί στο να επιδιώκουν την επίτευξη όλων των στόχων συνολικά, κι όχι επιλεκτικά μερικών απ’ αυτούς, και στο να απαιτούν επαρκή και ενδελεχή πληροφόρηση για να κατανοούν τα κοινωνικά ζητήματα και τους εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης τους, ώστε να μπορούν να σταθμίζουν συνετά και υπεύθυνα τα θετικά και τα αρνητικά των αποφάσεων τους.

Όμως, πολίτες ούτε δημιουργούνται ούτε επιβιώνουν σε κενό δημοκρατικής διακυβέρνησης. Το αίτημα για συμμετοχή σε διαδικασίες συναπόφασης μένει ανικανοποίητο. Οι θεσπισμένες διαδικασίες σπάνια είναι προσαρμοσμένες στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες κάθε τόπου ούτε υποστηρίζονται από επαρκείς οικονομικούς πόρους, αποτελεσματικούς διοικητικούς μηχανισμούς και κατοχυρωμένα δικαιώματα συμμετοχής όλων στη λήψη αποφάσεων σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού. Κυρίως, όμως, δεν πλαισιώνονται από σαφώς καθορισμένα δικαιώματα ιδιοκτησίας των πόρων που μειώνουν την αβεβαιότητα στη λήψη αποφάσεων. Οι πιέσεις για την ολοκλήρωση του Εθνικού Κτηματολογίου έχουν αναδείξει τη σημασία του ζητήματος στην περίπτωση της γης, ιδωμένης όμως ως γεωμετρική έκταση και όχι ως φορέας πόρων πολλοί από τους οποίους δεν μπορούν να είναι ιδιόκτητοι γιατί είναι κοινοί (νερό, αιγιαλός, βιοποικιλότητα, έδαφος). Κατά συνέπεια, απαιτούν ειδικά καθεστώτα ιδιοκτησίας και χρήσης που θα διασφαλίζουν αυτή την ιδιότητα τους. Χωρίς αυτά θα συνεχίζεται η «τραγωδία των κοινών», όπως την χαρακτήρισε ο βιολόγος Garett Hardin, η αυθαίρετη ιδιοποίηση των απροστάτευτων κοινών που οδηγεί στην κατασπατάληση και καταστροφή τους σε βάρος του κοινωνικού συνόλου.

• Συμμετοχικές διαδικασίες εκπόνησης σχεδίων

Ο σχεδιασμός θα πρέπει να είναι ενσωματωμένος στη δημόσια διοίκηση (π.χ. Νομαρχίες, ΟΤΑ, κ.λπ.) με κατάλληλους ‘εσωτερικούς μηχανισμούς’ συμμετοχικής εκπόνησης σχεδίων. Αντ’ αυτού, η εκπόνηση τους (όχι ο σχεδιασμός!) ανατίθεται σε μελετητικό γραφείο. Αυτό συλλέγει δεδομένα, συναντάται με εκπροσώπους των τοπικών αρχών, της αρχής ανάθεσης και ίσως με κατοίκους της περιοχής, συνεργάζεται με επιστήμονες για ειδικά θέματα και παράγει το τελικό «σχέδιο» που εκτίθεται σε δημόσια διαβούλευση πριν πάρει κάποτε τον δρόμο για θεσμοθέτηση.

Με τι ουσιαστικά (και όχι μελετητικά πτυχία και βιογραφικά) κριτήρια επιλέγεται όμως ο μελετητής; Τι δεδομένα και πως συλλέγονται και αναλύονται; Πως έχει εκπονηθεί το σχέδιο; Πως συντίθενται οι συνήθως ανεξάρτητες απόψεις των ειδικών επιστημόνων για ζητήματα που ουσιαστικά είναι αλληλένδετα και αλληλεξαρτημένα (π.χ. γεωργία, τουρισμός, μεταφορές, υποδομές); Έχουν οι αρχές ανάθεσης (π.χ. Νομαρχία, Υπουργείο) κατάλληλη επιστημονική στελέχωση για να ελέγχουν την ακρίβεια των πληροφοριών που περιέχει το σχέδιο; Ενόσω δε εκπονείται το σχέδιο η ιδιωτική δραστηριότητα συνεχίζεται (π.χ. αυθαίρετη δόμηση). Πως λαμβάνονται υπόψη οι μεταβολές που επιφέρει και πως ‘τιθασεύονται’ στις επιταγές του σχεδίου; Από ποιόν και πως αναθεωρείται το σχέδιο μέσα στο χρόνο; Από ποιον και πως συντονίζονται σχέδια που αφορούν την ίδια ή γειτονικές περιοχές ή τα γενικά με τα ειδικά χωροταξικά σχέδια (αλλά εκπονούνται από διαφορετικά γραφεία);

Το σοβαρότερο θέμα όμως είναι η περιορισμένη και παθητική συμμετοχή πολιτών και κοινωνικών ομάδων στη διαδικασία εκπόνησης (και λήψης αποφάσεων) των σχεδίων, τη στιγμή που αυτοί θα κληθούν να τα εφαρμόσουν. Οι απόψεις τους συνήθως συμπιέζονται στην «κοινή γνώμη» που «εκφράζει», «θέλει», «επιδιώκει», πάντα εξ αποστάσεως και πάντα σε συμφωνία με τις προθέσεις εκείνων που αποφασίζουν στην πράξη. Μοναδικές αντιδραστικές, εκ των υστέρων, διέξοδοι «συμμετοχής» των ενδιαφερόμενων πολιτών είναι οι δημόσιες παρουσιάσεις των σχεδίων καθώς και οι ενστάσεις και προσφυγές στο ΣτΕ. Πέραν του ότι πάσχουν από προβλήματα, όπως πιεσμένους χρόνους εκτέλεσης και γραφειοκρατικές  αγκυλώσεις, τέτοια μέτρα δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την ενεργητική, εκ των προτέρων, συμμετοχή στη διαδικασία του σχεδιασμού, από τον ορισμό των προβλημάτων μέχρι την επεξεργασία/εκπόνηση των σχεδίων και την εφαρμογή των συναποφασισμένων τρόπων επίλυσης τους. Το χειρότερο είναι ότι διαιωνίζουν την αποσπασματικότητα και τον ατομικισμό στη λήψη αποφάσεων για τα κοινά. Αναιρείται έτσι η πεμπτουσία του δημόσιου σχεδιασμού που απαιτεί συναίνεση και η οποία επιτυγχάνεται μόνο μέσα από τη συλλογικότητα που εξασφαλίζουν θεσμικά κατοχυρωμένες διαδικασίες συνδιαχείρισης.

• Ολοκληρωμένα δημόσια συστήματα πληροφοριών, αξιόπιστες μελλοντικές προβλέψεις

Η Ελλάδα δεν διαθέτει πλήρεις και οργανωμένες δημόσιες βάσεις αξιόπιστων δεδομένων στις οποίες να έχουν απρόσκοπτη πρόσβαση μελετητές, ενδιαφερόμενοι πολίτες και κοινωνικοί φορείς. Πως είναι δυνατόν, π.χ., να εκπονείται σχέδιο ανάπτυξης μιας περιοχής χωρίς να υπάρχει χάρτης προστασίας των υδροφορέων, ανοικτός και γνωστός σε όλους τους πολίτες, που να παρέχεται από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες; Η έλλειψη δημόσιας πληροφορίας καθιστά ανέφικτη την εφαρμογή της Σύμβασης του Aarhus (πρόσβαση στην πληροφορία, δημόσια συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά ζητήματα) καθώς και σχετικών Κοινοτικών Οδηγιών.

Το ζήτημα των απαιτούμενων πληροφοριών ξεφεύγει από το σκοπό αυτού του κειμένου αλλά είναι κρίσιμο για την ποιότητα των εκπονούμενων σχεδίων όπως και αυτό των μελλοντικών προβλέψεων (πληθυσμού, εργατικού δυναμικού, φυσικών αποθεμάτων, τουριστικής ζήτησης, κ.λπ.) στις οποίες στηρίζονται τα σχέδια. Ποιες και πως γίνονται; Με τι υποθέσεις; Ποιος τις ελέγχει; Που είναι η συμμετοχή των πολιτών και σ’ αυτή τη διαδικασία; Καμιά φορά βέβαια ακούγονται φωνές διαμαρτυρίας αλλά βοούν εν τη ερήμω ....

• Επαρκής χρηματοδότηση του δημόσιου σχεδιασμού

Για να εκτελεσθεί ένα σχέδιο έγκαιρα και σωστά απαιτούνται οικονομικοί πόροι που είναι πάντα αντικείμενα ανταγωνισμού και θύματα κακής διαχείρισης. Ο πολίτης αδυνατεί να ασκήσει ουσιαστικό έλεγχο στη σπατάλη εθνικών και Κοινοτικών πόρων σε άσκοπες χρηματοδοτήσεις, κυρίως πελατειακού χαρακτήρα που δεν εξυπηρετούν δημόσιους σκοπούς, σε πληρωμές προστίμων για παραβιάσεις κοινοτικής νομοθεσίας, σε λανθασμένες αποφάσεις, σε καθυστερήσεις, κ.ά. Το επιχείρημα της αναγκαιότητας προσέλκυσης ξένων ιδιωτικών κεφαλαίων για να προωθηθεί η ανάπτυξη, γιατί δεν υπάρχουν εθνικοί πόροι, δεν ευσταθεί. Αλλά κι αν ευσταθούσε, οι έξωθεν πόροι τίνος τους σκοπούς προωθούν; Όσο όμως δεν υποστηρίζεται η ανάπτυξη μιας περιοχής με επαρκή δημόσια χρηματοδότηση, τόσο πιο ευάλωτη γίνεται σε εξωγενείς παρεμβάσεις και συναφείς κινδύνους και τόσο λιγότερο δημόσιος είναι ο σχεδιασμός.

• Συντονισμός θεσμικών και διοικητικών δομών, εργαλείων, διαδικασιών

Πως να εκπονηθεί και να εφαρμοστεί έστω και ένα κοινά αποδεκτό σχέδιο όταν σε θεσμικό και διοικητικό επίπεδο δεν γνωρίζει η δεξιά τι ποιεί η αριστερά; Πως να αντιμετωπιστούν ακόμα και απλά ζητήματα ρυθμίσεων χρήσης γης και πόρων όταν η μια υπηρεσία δεν συντονίζεται με την άλλη (και χάνονται πόροι λόγω καθυστερήσεων), όταν οι αποφάσεις ενός Υπουργείου που αφορούν στα κοινά (νερό, αιγιαλός, δάση) δεν συντονίζονται ή δεν συμφωνούν με αυτές ενός άλλου, όταν στον δημόσιο τομέα δεν πρυτανεύει πνεύμα δημόσιου λειτουργήματος; Πως ανατίθενται εν γένει χωροταξικά σχέδια σε διάφορα χωρικά επίπεδα χωρίς να έχει προηγηθεί η εκπόνηση Σχεδίων Διαχείρισης Υδατικών Πόρων όπως απαιτεί η Ευρωπαϊκή Οδηγία για το Νερό του 2000; Χωρίς νερό τι ανάπτυξη γίνεται και μάλιστα αειφόρος; Πως ανατίθενται κατά προτεραιότητα συγκεκριμένα ειδικά χωροταξικά σχέδια, π.χ. του Τουρισμού, χωρίς να έχει εκπονηθεί εθνικό χωροταξικό σχέδιο (που λογικά θα συντονίζει τα υπόλοιπα) και χωρίς να είναι καθαρό και γνωστό πως θα σχετίζεται και θα συντονίζεται με τα άλλα ειδικά χωροταξικά (γεωργίας, μεταφορών, ορεινών περιοχών, κ.λ.π.); Τα παραδείγματα είναι ατελείωτα …

• Διαρκής παρακολούθηση και συστηματικός έλεγχος

Πως να εφαρμοσθεί σωστά ένα σχέδιο, να αξιολογηθεί η πορεία εκτέλεσης του, να γίνουν διορθωτικές παρεμβάσεις, κ.λ.π., χωρίς τα απαραίτητα συστήματα και τους αναγκαίους διοικητικούς μηχανισμούς παρακολούθησης και ελέγχου; Αυτά που υπάρχουν είτε είναι ανενεργά, είτε πλημμελή (π.χ. χωρίς επαρκή επιστημονική στελέχωση), είτε λειτουργούν με κριτήρια άσχετα προς τη διασφάλιση του κοινού καλού. Το μέγεθος του προβλήματος γίνεται αντιληπτό όταν τα προβλήματα πάρουν διαστάσεις κρίσης (πυρκαγιές, ρύπανση, καταπατήσεις, εγκληματικότητα, κ.λ.π.).

Που να βρεθεί, λοιπόν, χαραμάδα αισιοδοξίας για το εφικτό του δημόσιου σχεδιασμού στην Ελλάδα; Ενώ o χώρος και τα προβλήματα ανάπτυξης είναι ενιαία και αδιαίρετα, η πρακτική που λογικά θα μπορούσε να τα αντιμετωπίσει πάσχει από δημοκρατικό έλλειμμα, κατακερματισμό, αποσπασματικότητα, θεσμικά κενά και έλλειψη συντονισμού αποφάσεων, θεσμών και αρμοδιοτήτων και ξεφεύγει από τον έλεγχο του πολίτη. Κι ενώ υπάρχουν πολίτες, άτομα με συλλογική συνείδηση, επαρκή καλλιέργεια και ανιδιοτελές ενδιαφέρον για τα κοινά, απουσιάζει δυναμικό συλλογικό αίτημα για σχεδιασμό, γέννημα και γενεσιουργός αιτία της άκρατης, ατομικιστικής συμπεριφοράς σε κάθε όψη του βίου. Ο δημόσιος σχεδιασμός απαιτεί συναπόφαση, συμμετοχή, συντονισμό. Απαιτεί να είναι όλα στο συν για να μην μένει η αειφόρος ανάπτυξη στο μείον.


(*) Η Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
e-mail: e.briassouli@aegean.gr
29.7.2006  



13ο Τεύχος



Το άρθρο αυτό προέρχεται από eyploia.aigaio-net.gr
old.eyploia.gr

Το URL της ιστορίας αυτής είναι ο εξής
old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=856