Γυναίκες και Ομοφυλοφιλία, του Kenneth J. Dover
Ημερομηνία Monday, June 23 @ 02:43:11 UTC
Θέμα Νησιά


Η σιγή των γυναικών συγγραφέων και καλλιτέχνιδων του Ελληνικού κόσμου και η ουσιαστική σιωπή των ανδρών συγγραφέων και καλλιτεχνών για τη γυναικεία ομοφυλοφιλία και τη στάση των γυναικών απέναντι στην αντρική ομοφυλοφιλία καθρεφτίζεται στο γεγονός ότι τα δύο αυτά θέματα μπορούν να συζητηθούν μέσα σ' ένα τμήμα ενός κεφαλαίου.
Οι ερωτευμένοι ζηλεύουν τους αντεραστές τους και οι άνθρωποι, που δεν είναι ερωτευμένοι αλλά η ασφάλειά τους εξαρτάται από τη διατήρηση του σεξουαλικού ενδιαφέροντος κάποιου άλλου, έχουν εξίσου ισχυρούς λόγους να αισθάνονται άγχος και ζήλεια, όταν αυτή η ασφάλεια απειλείται από την αλλαγή κατεύθυνσης του σεξουαλικού ενδιαφέροντος. Δεν γνωρίζουμε αν οι Ελληνίδες αισθάνοντο ιδιαίτερη εχθρότητα κατά των ανδρών ερώμενων. Θα έπρεπε να περιμένουμε ότι οι εταίρες και οι πιθανές εταίρες αισθάνοντο εχθρότητα και σε ορισμένες περιπτώσεις η μνησικακία, η περιφρόνηση και η ταπείνωση ίσως είχαν δώσει μια πρόσθετη διάσταση στη ζήλεια, που αισθανόταν μια γυναίκα (αν μπούμε στη θέση της Ιωνίδας στον Καλλίμαχο, 11 [σ. 72], ή φανταστούμε τα συναισθήματα των κοριτσιών στο Ε62, αν είδαν τα μάτια του νεαρού καρφωμένα σ' ένα περαστικό αγόρι), γενικά όμως το κυνηγητό των ερώμενων ήταν χαρακτηριστικό των χρόνων πριν από τον γάμο (πρβλ. Ανών, ΗΕ 33.5 [σ. 66], Μελέαγρος, 84, 87:5) έτσι ώστε οι γυναίκες θα είχαν συγκριτικά σπάνια(1) αιτίες να φοβούνται ότι οι σύζυγοί τους δημιουργούσαν σταθερούς ομοφυλοφιλικούς δεσμούς(2).

Παρ' όλα αυτά ο υπερβολικός έπαινος του Κριτόβουλου για τον ερώμενό του Κλεινία (Ξεν., Συμπ. 4. 12-16) εκφράζεται από έναν νέο άντρα, που έχει πρόσφατα παντρευτεί (ibid. 2.3).
Στον Θεόκριτο, 7.120 Κ.ε., όπου ο Σιμιχίδας προσεύχεται να υποστεί ο νεαρός Φιλίνος το ίδιο βασανιστήριο, του έρωτα χωρίς ανταπόδοση για κάποιον άλλον, με το βασανιστήριο που υφίσταται ο φίλος του ?ρατος από τα θέλγητρα του Φιλίνου, συναντάμε έναν ενδιαφέροντα τόνο κακίας:
Δεν βλέπεις; Είναι ωριμότερος από αχλάδι (δηλαδή, πέρασε το στάδιο του ερώμενου κι είναι άχρηστος πια για σένα) κι οι γυναίκες λένε: «Ω αγαπητέ Φιλίνε, τα όμορφα άνθη σου μαδούν!»
Ο Ξενοφώντας, στα Ελλ. νί 4.37, αφηγείται ένα ασυνήθιστο επεισόδιο: Ο Αλέξανδρος, ο τύραννος των Φερών, είχε μαλώσει με τα παιδικά του και τον είχε φυλακίσει. Η γυναίκα του ικέτευε για την απελευθέρωση του νεαρού και τότε ο Αλέξανδρος τον εκτέλεσε και στη συνέχεια δολοφονήθηκε από τη συντετριμμένη γυναίκα του. Μοιάζει σαν να υποπτευόταν ο Αλέξανδρος ότι υπήρχε κάποια ερωτική σχέση ανάμεσα στη γυναίκα του και τα παιδικά του και ίσως είχε δίκιο. Τα χαρακτηριστικά, που έκαναν ελκυστικό έναν νέο άντρα στους εραστές, συμπεραίνεται ότι τον εμφάνιζαν εξίσου ελκυστικό στις γυναίκες. Ο Πενθέας, χλευάζοντας τον Διόνυσο στις Βάκχες του Ευριπίδη, 453-9, θεωρεί την ομορφιά του, τα μακριά του μαλλιά («γεμάτα πόθο») και το άσπρο του δέρμα, ιδιαίτερα σαγηνευτικά για τις γυναίκες.  Όταν οι θεές ερωτεύονται θνητούς, όπως η Αφροδίτη τον ?δωνη, η Ηώς τον Τιθωνό και η Σελήνη τον Ενδυμίωνα, αντιδρούν σαν ενήλικες άντρες. Οι αγγειογραφίες, που απεικονίζουν την Ηώ και τον Τιθωνό, εξομοιώνουν τον Τιθωνό με τον Γανυμήδη ή με ανώνυμους-ερώμενους, που πολιορκούνται από άντρες, και η μορφή του ?δωνη, όπως περιγράφεται στον Θεόκριτο, 15.84-6, παρουσιάζεται «με τα πρώτα γένια που του κατεβαίνουν από τα μηλίγγια», ώστε μοιάζει με νέο στην ηλικία που οι εραστές θεωρούσαν προκλητικότερη (πρβλ. Πλ., Πρωτ. 309a, Συμπ. 181d). Ο Ύλας, ο ερώμενος του Ηρακλή, γοητεύει τις νύμφες των πηγών κι αυτές τον τραβούν και βυθίζεται στο νερό (Θεόκριτος, 13.43-54).

Εκτός από τη γενική αναφορά με τη φράση, «άντρες με άντρες και γυναίκες με γυναίκες», στους Νόμους του Πλ., 636c (σ. 181), η κλασική Αττική λογοτεχνία αναφέρεται μία και μόνο μία φορά στη γυναικεία ομοφυλοφιλία? ο «Αριστοφάνης», στο Συμπ. 191e, του Πλάτωνα, θεωρεί ότι οι εταιρίστριαι κατάγονται από εκείνη την κατηγορία διπλών όντων, που όλα ήταν θηλυκά. Η λέξη δεν μαρτυρείται αλλού ούτε και η αρσενικού γένους αντίστοιχη εταιριστής, αν και ο Πολυδεύκης (vi 188) συνάντησε τη δεύτερη σε μιαν Αττική πηγή (απροσδιόριστη). Σημαίνει σαφώς τη γυναίκα που έχει με μιαν άλλη σχέσεις παρεμφερείς προς την αντρική σχέση της εταιρήσεως (πρβλ. σ. 23) και ίσως αποκτά μειωτική χροιά από το λαικάστρια, (πρβλ. σ. 155), αν και δεν είναι καθόλου βέβαιο, αφού ο Ευθύδ. του Πλάτωνα, 297c, μας παρουσιάζει το σοφίστρια, ως θηλυκό του σοφιστής, με την έννοια «εφευρετική», «πολυμήχανη». Έχουμε ένα Ελληνιστικό επίγραμμα (Ασκληπιάδης, 7) για δύο Σαμιώτισσες που:

   δεν είναι πρόθυμες να αρχίσουν την (ενν. τέχνη;) της Αφροδίτης, σύμφωνα με τους κανόνες της, αλλά λιποταχτούν προς άλλα πράγματα, που δεν είναι καθώς πρέπει («όχι καλά»). Αφέντρα Αφροδίτη, ας είσαι εχθρά σ' αυτές τις δραπέτισσες από το κρεβάτι του βασιλείου σου!

Η έχθρα αυτή εκ μέρους ενός ποιητή, που αλλού (37) διαλαλεί τη δύναμη του ομοφυλοφιλικού του πόθου, είναι εντυπωσιακή. Το γεγονός ότι θεωρεί «λιποτάχτισσα», «φυγάδα» και απείθαρχη στους «κανόνες» (νόμοι) της Αφροδίτης μια γυναίκα, που απορρίπτει τους άντρες εραστές, δείχνει πως είναι πιθανό να είναι αντανάκλαση του αντρικού άγχους η πλήρης σιωπή της κωμωδίας στο θέμα της γυναικείας ομοφυλοφιλίας. Υπάρχουν πράγματα, όπως αυτά που θα ονομάζαμε θέματα «ταμπού», που οι κωμικοί ποιητές δεν προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν για τη δημιουργία αστείων καταστάσεων.
Ένα είναι ο λοιμός του 430 Π.Χ. κι ένα άλλο η έμμηνη ρύση(3). Στη Σπάρτη, από την άλλη μεριά, σύμφωνα με τον Λυκ. του Πλούταρχου, 18.4, «οι γυναίκες με υπόληψη» (καλαί και αγαθαί)(4) «ήταν ερωτευμένες με κορίτσια», δηλαδή, υπήρχε το γυναικείο αντίστοιχο της αντρικής σχέσης εραστή και ερώμενου.
Τo αρχαϊκό πινάκιο από τη Θήρα, δείχνει δύο γυναίκες, προφανώς ερωτοτροπώντας, τη μία να βάζει το χέρι της στο πρόσωπο της άλλης ενώ και οι δύο κρατούν στεφάνι. Τις αγγειογραφίες, όπου δύο γυναίκες είναι τυλιγμένες μέσα σ' έναν χιτώνα, δεν θα έπρεπε να τις συνδέουμε με παραστάσεις, όπου δύο άντρες εμφανίζονται παρόμοια τυλιγμένοι (ή εν μέρει κρυμμένοι από ένα «παραπέτασμα», πρβλ. σ. 108), αλλά πιθανώς με σκηνές στις οποίες ο αριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος από δύο και δεν είναι δυνατόν να βρίσκονται η μία απέναντι στην άλλη αλλά κοιτάζουν όλες προς μία κατεύθυνση(5). Ένα ασυνήθιστο Αττικό ερυθρόμορφο αγγείο δείχνει μια γονατιστή γυναίκα να ψηλαφεί το δέλτα μιας άλλης.
Η εντονότερη εκδήλωση γυναικείας ομοφυλοφιλική ς συγκίνηση ς, στην Ελληνική λογοτεχνία, απαντά στην ποίηση της Σαπφούς, της αρχαιότερης και διασημότερη ς από τις λίγες Ελληνίδες ποιήτριες. Γεννήθηκε κι έζησε στη Μυτιλήνη, στο νησί της Λέσβου, κι εδημιούργησε στο πρώτο τέταρτο του έκτου αιώνα π.Χ. Όπως κι ο εξίσου διάσημος σύγχρονος και συμπατριώτη ς της Αλκαίος, συνέθεσε λυρικά ποιήματα κυρίως για μονωδίες. Οι μαρτυρίες για την ομοφυλοφιλία της Σαπφούς είναι αποσπασματικές κυριολεκτικά: μόνον ένα από τα ποιήματά της σώζεται ολόκληρο (το παραθέτει κάποιος φιλολογικός σχολιαστής της Ρωμαϊκής περιόδου) ενώ τα υπόλοιπα αντιπροσωπεύονται από σπαράγματα αρχαίων αντιγράφων, στα οποία ένας ολόκληρος στίχος αποτελεί σπάνιο φαινόμενο, και από παραθέσεις σύντομων χωρίων στίχων ή φράσεων νεότερων συγγραφέων. Οι μαρτυρίες είναι επίσης ευάλωτες και αμφίβολες. Η Λεσβιακή διάλεκτος της Σαπφούς δημιούργησε προβλήματα στην παράδοση, που αντικατοπτρίζει η φθορά του κειμένου. Την κατανόηση κρίσιμων χωρίων συχνά εμποδίζει η απουσία, το δυσανάγνωστο ή η αμφίβολη ερμηνεία των λέξεων, που χρειάζονται για την επίλυση προβλημάτων και παρ' όλο που βιογραφικοί ισχυρισμοί, οι οποίοι διατυπώθηκαν για την ποιήτρια από σχολιαστές της Ελληνιστικής ή της Ρωμαϊκής εποχής, θεμελιώθηκαν τελικά σ' εκείνο που δεν επιτράπηκε σ' εμάς, πρόσβαση, δηλαδή, στο σύνολο του έργου της, δεν γνωρίζουμε τις επαγωγικές διεργασίες οι οποίες στηρίζουν συγκεκριμένους ισχυρισμούς - και γνωρίζουμε τον horror vacui, που οδήγησε τους αρχαίους βιογράφους να θεωρήσουν απλές πιθανότητες ως αποδεδειγμένα γεγονότα.

Τα σχόλια για ερωτικές σχέσεις της Σαπφούς δεν αρχίζουν, όσον αφορά στις μαρτυρίες που σώζονται, πριν από την Ελληνιστική εποχή. Τουλάχιστον έξι κωμωδίες με τον τίτλο Σαπφώ παρουσιάστηκαν στην κλασική Αθήνα και σε μία από αυτές ο Δίφιλος (απ. 69 κ.ε.) παρουσίασε τους Ίωνες ποιητές Αρχίλοχο και Ιππώνακτα ως εραστές της. Στο έργο του Αντιφάνη (απ. 196), η Σαπφώ έθετε αινίγματα (όπως η μυθική Κλεοβουλίνη ή η Σφίγγα). Δεν γνωρίζουμε τίποτα σχετικά με τα έργα, με θέμα τη Σαπφώ, του Αμειψία (απ. 16), του Έφιππoυ (απ. 24), του' Αμφη (απ. 32) και του Τιμοκλή (απ. 30), αλλά ο Επικράτης, απ. 4, την αναφέρει, μαζί με ορισμένους ελάσσονες ποιητές, ως συγγραφέα των ερωτικών(ενν. τραγουδιών). Ο Μένανδρος (απ. 258) λέει ότι ερωτεύτηκε τον Φάωνα, τον θρυλικό πορθμέα με την εξαιρετική ομορφιά (πρβλ. Πλάτωνα κωμοδιογράφο, απ. Ι 74, και Σέρβιο σχετικά με την Αινειάδα (iii 279) του Βεργίλιου), ότι τον «κυνήγησε και αυτοκτόνησε από απόγνωση»(6).

Ο Ερμησιάνακτας στα τέλη του τέταρτου αιώνα ανέφερε (απ. 7.47-50) τον Αλκαίο και τον Ανακρέοντα ως αντίζηλους εραστές της Σαπφούς. Ο Διοσκορίδης, 18, συνδέοντας τη Σαπφώ με τον έρωτα των νέων γενικά, τη φαντάζεται να τιμάται από τις Μούσες, τον Υμέναιο (θεός του γάμου) και την Αφροδίτη (ως- ιδιαίτερα- ερωτευμένη με τον  Αδωνη). Αν και κανείς, από όσους μιλούν για τον έρωτα της Σαπφούς για τις ομόφυλές της, δεν μπορεί να χρονολογηθεί με απόλυτη βεβαιότητα, πριν από την εποχή του Αύγουστου (Ορατίου Ωδές ii 13.5 και Οβιδίου Tristia ii 365), ένα απόσπασμα βιογραφίας (Oxyrhynchus  Papyri 1800 απ. 1 στήλη i 16 κ.ε.), που παρατηρεί ότι «επικρίνεται από ορισμένους επειδή ήταν ελευθερίων αρχών (άτακτος, «απείθαρχος») και γυναικεράστρια», δηλαδή, «(γυναίκα) εραστής γυναικών», πολύ πιθανώς χρησιμοποιεί Ελληνιστικό υλικό. Ασφαλώς λίγες γραμμές παρακάτω αναφέρεται στον Χαμαιλέοντα, που έγραψε μια μονογραφία για τη Σαπφώ, στην οποία, παρενθετικά, ανέφερε (απ. 26) την ιδέα ότι ο Ανακρέοντας, απ. 358 (πρβλ. σ. 200) εκφράζει πόθο για τη Σαπφώ και προφανώς πρόσφερε την αυθεντία(7) του στην ερμηνεία μιας στροφής με Σαπφική τεχνοτροπία (PMG 953), ως αναφοράς στον Ανακρέοντα. Ο Κλέαρχος (απ. 33 και 41) είπε κάτι για τη Σαπφώ και κάποιος Καλλίας από τη Μυτιλήνη, ίσως από τον τρίτο κιόλας αιώνα π.Χ., είναι επίσης γνωστό ότι έγραψε ερμηνευτικά σχόλια για τα ποιήματά της.


Δεν υπάρχει οπωσδήποτε αμφιβολία ότι ορισμένα από τα ποιήματα της Σαπφούς απευθύνονται σε γυναίκες, στη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι άντρες εραστές προς τους ερώμενους. Στην ύστερη αρχαιότητα ο Μάξιμος από την Τύρο (xviii 9) συγκρίνει τη σχέση της με τα κορίτσια προς τη σχέση του Σωκράτη με τους ωραίους νέους και ο Θεμίστιος, xiii σ. 170d, συνδέει τη Σαπφώ με τον Ανακρέοντα, επειδή «επαινούν απεριόριστα» τα παιδικά τους.

Ένα πρόσφατα δημοσιευμένο απόσπασμα ερμηνευτικού σχολίου (SLG, s261A), που μιλά για τη Σαπφώ, «που εκπαίδευε τις καλύτερες όχι μόνο από τις συμπατριώτισσές της αλλά και από τις κοπέλες της Ιωνίας», δίνει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα στον παραλληλισμό του Μάξιμου. Το απόσπασμα συνεχίζει και λέει ότι η Σαπφώ «τόσο δημοφιλής ήταν ανάμεσα στους κατοίκους ώστε ο Καλλίας από τη Μυτιλήνη είπε στο [..» και μετά υπάρχει μόνο μέρος από το όνομα της Αφροδίτης για να πάρουμε μιαν ιδέα για το τι είπε ο Καλλίας. Ποια «παιδεία», αν μη τι άλλο, έδινε η Σαπφώ στα κορίτσια της Λέσβου και της Ιωνίας; Ολοφάνερα την παιδεία στην οποία ξεχώριζε: της ποίησης και της μουσικής, δημιουργώντας ένα ισάξιο προς το αντρικό, γυναικείο στοιχείο, σ' έναν χώρο όπου δέσποζαν οι άντρες. Θα ήταν κάπως απίθανη η υπόθεση ότι στη Λέσβο τα κορίτσια καλών οικογενειών στέλνονταν από τους γονείς τους σε μια σχολή σεξουαλικής τεχνικής, δεν θα ήταν καθόλου απίθανη όμως η υπόθεση μιας σχολής(8), που καλλιεργούσε την ικανότητα και τη γοητεία τους (η γοητεία υπάγεται στην εξουσία της Αφροδίτης) ως ερμηνευτριών, όταν συμμετείχαν σε χορούς κοριτσιών στις γιορτές.


Αν στη γενιά μετά τη Σαπφώ υπήρχαν άλλες ποιήτριες στο Ανατολικό Αιγαίο, η Λεσβιακή παράδοση θα τις θεωρούσε μαθήτριες της Σαπφούς. Αν έχει κάποια σημασία ~ και δεν έχει πολύ μεγάλη παρά μόνον ως ένδειξη για τη μορφή που πήρε ο θρύλος τής Σαπφούς πολύ αργότερα ~ Ο Βίος του Απολλώνιου, του Φιλόστρατου, i30, ονομάζει μια γυναίκα από την Παμφυλία, τη Δαμοφύλη, «μαθήτρια» της Σαπφούς και λέει ότι είχε δικές της μαθήτριες όπως η Σαπφώ. Ο Καλλίας θα είχε πιθανώς στηρίξει τον ισχυρισμό του, ότι η Σαπφώ ήταν «δημοφιλής», στην παράδοση όπως τη γνώριζε, όχι σε μαρτυρίες που επιτρέπουν άμεση πρόσβαση στα συναισθήματα των Μυτιληναίων της εποχής της Σαπφούς.
Ας επιστρέψουμε όμως στη γλώσσα της Σαπφούς. Στο απ. 16.15 η ευχαρίστησή της στη θέα της Ανακτορίας εξηγεί τη γενίκευση: «Εγώ πιστεύω ότι το ωραιότερο πράγμα στη γη είναι εκείνο που αγαπάμε (εράται)» δηλώνει στην Ατθίδα (απ. 49): « Ήμουν ερωτευμένη (εράμαν) μαζί σου από καιρό» και την κατηγορεί (απ. 131), επειδή στράφηκε κατά της Σαπφούς «κι έτρεξε στην Ανδρομέδα» να δώσει την καρδιά της. Σύγκρινε επίσης το απ. 96: «Θυμάται την ευγενική Ατθίδα με πόθο (ίμερος)»: Η «Αφροδίτη» και η «Πειθώ» εμφανίζονται αργότερα στο ποίημα ανάμεσα σε δυσανάγνωστα συμφραζόμενα. Στο απ. 94 η Σαπφώ περιγράφει τη μεγάλη της θλίψη για τον χωρισμό της από κάποια γυναίκα, όπως δείχνουν οι θηλυκές αντωνυμίες, τα επίθετα και οι μετοχές (στίχοι 2,5,6 κ.ε.), ανακαλεί περιστάσεις όπου οι δυο τους ήταν μαζί, φορώντας αρώματα και στεφάνια (συνήθεις συνοδοί του ποτού και του γλεντιού). Οι στίχοι 21-3 λένε:
Και σε μαλακά κρεβάτια απαλή [...] έδιωξες τον πόθο (πόθο [              ) [...

Η Ομηρική έκφραση: «Αφού έδιωξαν τον έρωτα του ποτού και του φαγητού» με την έννοια, «αφού χόρτασαν τον πόθο τους για...» δείχνει ότι «διώχνω» τον πόθο σημαίνει τον ικανοποιώ. Τον πόθο όμως τίνος; Στον 'Όμηρο το ρήμα είναι στη μέση φωνή, δηλαδή, «έδιωξαν από τον εαυτό τους», «ικανοποίησαν... τους» και στο απ. 94 της Σαπφούς το ρήμα είναι ενεργητικό, υποδεικνύοντας ότι πρόκειται για τον πόθο κάποιου άλλου, τον οποίο ικανοποίησε εκείνη στην οποία απευθύνεται το ποίημα. Παρ' όλα αυτά σ' ένα άλλο Ομηρικό χωρίο, Ιλ. Ω227, «αφού έδιωξα τον έρωτα (ενν. μου) για θρήνο», χρησιμοποιείται η ενεργητική φωνή αν και η μέση θα ήταν εξίσου σωστή για το μέτρο. Πάντως είτε ικανοποιήθηκε ο πόθος της Σαπφούς είτε εκείνης στην οποία απευθύνεται το ποίημα (η κοινή λογική θα πρότεινε με σωματική επαφή)9 πάνω σε μαλακά κρεβάτια, ταιριάζει περισσότερο με τα συμφραζόμενα του περίλυπου αποχαιρετισμού της Σαπφούς να μιλούσε για σχέσεις ανάμεσα στις δυο τους παρά για τις σχέσεις εκείνης, στην οποία απευθύνεται το ποίημα, με άντρες.
Τα δύο καλοδιατηρημένα ποιήματα, απ. 1 και 31, έχουν τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Στο απ. 1 η Σαπφώ κάνει έκκληση για βοήθεια στην Αφροδίτη, θυμίζοντάς της μια προηγούμενη περίσταση, όπου η βοήθεια δόθηκε πρόθυμα. Σ' εκείνη την περίσταση (στίχοι 14-24):

Μ' ένα χαμόγελο στο αθάνατο πρόσωπό σου με ρώτησες τι μου είχε συμβεί αυτή τη φορά, γιατί σε καλούσα αυτή τη φορά και τι επιθυμούσα περισσότερο με την καρδιά τρελή (μαινόλας) να μου γίνει (ή ν' αποχτήσω). «Ποιαν πρέπει να πείσω αυτή τη φορά» (ακολουθεί δυσανάγνωστη φράση) «στην αγάπη σου (φιλότης);
Ποια σου κάνει κακό Σαπφώ; Γιατί ακόμα κι αν αποφεύγει (10) σύντομα θα τρέχει από πίσω? κι αν δε δέχεται δώρα, θα δώσει? κι αν δεν αγαπά (φιλείν), σύντομα θ' αγαπήσει ακόμα και χωρίς τη θέλησή της». Έλα σε μένα και τώρα...

Το κυνήγημα, η φυγή, τα δώρα κι η αγάπη είναι γνωστά συστατικά. Το παράπονο του εραστή ότι ο ερώμενος τον «αδικεί» (αδικείν) -δηλαδή, δεν ανταποδίδει την αγάπη του εραστή με τον τρόπο ή στον βαθμό που επιθυμεί ο εραστής(11)- εμφανίζεται στον Θέογνη, 1283 («Ω αγόρι, μη με αδικείς!»).
Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του ποιήματος της Σαπφούς είναι ότι περιλαμβάνει το όνομά της, πράγμα που δείχνει ότι δεν γράφει το ποίημα τόσο για μια φανταστική κατάσταση όσο και για ένα φανταστικό πρόσωπο(12). Αν όπως συνήθως υποτίθεται, πρέπει να εννοήσουμε ότι η Σαπφώ είναι ο μελλοντικός στόχος του κυνηγητού και της τρυφερότητας του ανώνυμου κοριτσιού και ο αποδέκτης δώρων, το ποίημα είναι ασυνήθιστο, επειδή οραματίζεται έναν αμοιβαίο έρωτα, εκμηδενίζοντας τη γνωστή διάκριση μεταξύ ισχυρού και ασθενούς συντρόφου. Είναι πιθανόν ότι αυτό το ασυνήθιστο χαρακτηριστικό καθορίζει μια διαφορά ανάμεσα στη γυναικεία και την αντρική ομοφυλοφιλία. Όμως το ποίημα δεν λέει «θα τρέχει από πίσω σου (κ.τ.λ.). Ο εραστής είναι δυνατόν να απειλήσει τον απαθή ερωμένο, «κάποτε θα ερωτευθείς και θα την πάθεις!» (Θέογνης, 1305-10 και 1331-34, πρβλ. σ. 64 παραπάνω)(12α) και είναι πιθανόν ότι η Αφροδίτη παρηγορεί τη Σαπφώ, διαβεβαιώνοντάς την ότι το κορίτσι θα τιμωρηθεί, δοκιμάζοντας ανανταπόδοτο έρωτα. Ο Θεόκριτος, σε κείμενο με ετεροφυλοφιλικό περιεχόμενο, 6.17, μιλά για τις απεγνωσμένες απόπειρες της θαλάσσιας νύμφης Γαλατείας να διεγείρει το σεξουαλικό ενδιαφέρον του Κύκλωπα, «όποιον αγαπά τον αφήνει κι όταν κάποιος δεν αγαπά τρέχει πίσω του», κι ίσως είναι δυνατόν να μην εννοούσε η Σαπφώ με το «τρέχει πίσω» τίποτα περισσότερο από: «προσπαθεί να ελκύσει», όμως ο στίχος του Θεόκριτου αφήνει την εντύπωση παροιμίας (πρβλ. 11.75: «' Αρμεξε την [ενν. προβατίνα] που ‘ν’ εδώ. Γιατί να κυνηγάς εκείνον [γένους αρσενικού](13) που τρέχει;») και ίσως αρχικά να μην περιείχε κανέναν σεξουαλικό υπαινιγμό.
Το απ. 31 λέει τα εξής:

Μου φαίνεται ισόθεος ο άντρας, που κάθεται(14) απέναντί σου κι ακούει τη γλυκιά φωνή σου από κοντά και το σαγηνευτικό σου (ιμερόεις) γέλιο. Αυτό, ορκίζομαι, έκανε την καρδιά μου να σκιρτήσει στο στήθος. Όποτε(15) για λίγο σε κοιτάξω δεν έχω πια τη δύναμη να μιλήσω? η γλώσσα μου καθηλώθηκε(;) βουβή(16) κι αμέσως μια λεπτή θέρμη έτρεξε κάτω από το δέρμα μου και με τα μάτια δεν βλέπω τίποτα και τ' αυτιά μου βουίζουν και με πιάνει κρύος ιδρώτας και τρέμω ολόκληρη κι είμαι πιο πράσινη από το χόρτο και μου φαίνεται πως λίγο θέλω για να πεθάνω. Όμως όλα θα τ' αντέξω (ή «τα άντεξα;»), αφού ακόμα(;) (η επόμενη λέξη είναι δυσανάγνωστη και το χωρίο σταματά) [...

Οι περιστάσεις, όπου ένας άντρας κάθεται απέναντι σε μιαν (υποθέτουμε νέα) γυναίκα και της μιλά, είναι πολύ πιθανόν ότι ήταν περισσότερες κι είχαν μεγαλύτερη ποικιλία στην αρχαϊκή Λέσβο από ό,τι στην κλασική Αθήνα. Α ν αντικείμενο των συναισθημάτων της Σαπφούς είναι η νύφη σε γάμο, το ποίημα είναι υπερβολικά απίθανο να είναι υμέναιος(17). Αυτό όμως κατά κανέναν τρόπο δεν αποκλείει την πιθανότητα να εκφράζει η Σαπφώ τα συναισθήματα, που προκαλούνται σε κάποιον, από τον γάμο ενός κοριτσιού με το οποίο το πρόσωπο αυτό είναι ερωτευμένο. Αμφισβητείται αν ο άντρας είναι «ισόθεος» επειδή η ομορφιά και η δύναμή του είναι υπεράνθρωπες ή επειδή είναι αφάνταστα τυχερός, που τράβηξε το σεξουαλικό ενδιαφέρον του κοριτσιού, ή επειδή δεν λιποθυμά (όπως, εξαιτίας του ότι είναι θνητός, θα περιμέναμε ίσως να κάνει), όταν έρχεται αντιμέτωπος με την ομορφιά του κοριτσιού(18). Οι διακυμάνσεις της φωνής και του γέλιου είναι ακριβώς εκείνο που επενεργεί στον ζηλιάρη ως πυροκροτητής αβάσταχτη ς συναισθηματικής πίεσης, προδίδοντας απροσδόκητη οικειότητα ανάμεσα σε δυο άλλα πρόσωπα, γι' αυτό αμφιβάλλω ότι ο όρος «ισόθεος» εδώ υποδηλώνει φλεγματικότητα και προτιμώ(19) να τον θεωρήσω ένδειξη φόβου της ήττας και της απόγνωσης, ενώπιον της αδυναμίας να ανταγωνιστεί τον άντρα. Η φράση, «έκανε την καρδιά μου...», είναι στον αόριστο, σύμφωνα μ' έναν συνήθη Ελληνικό ιδιωματισμό? ο ομιλητής γνωστοποιεί το γεγονός ότι είναι συγκινημένος, λέγοντας ότι η συγκίνηση τον κυρίεψε, ενν. μια στιγμή πριν μιλήσει(20). Το «εγώ» στο ποίημα κοιτάζει συχνά και επανειλημμένα προς το κορίτσι (γι' αυτό «όποτε κοιτάζω...») με την τρελή ελπίδα να διαψεύσει με τα μάτια το συμπέρασμα που προέκυψε από την ακοή, αλλά το συμπέρασμα αντίθετα επιβεβαιώνεται(21). Οι αρχαίοι συγγραφείς, που παραθέτουν το ποίημα, ο Πλούταρχος και ο ψευδοΛογγίνος, θεωρούν τα σωματικά συμπτώματα, που η Σαπφώ τόσο ζωηρά περιγράφει, ως εκδήλωση του έρωτά της για το κορίτσι(22). Κι έτσι είναι, με την έννοια ότι, αν δεν ήταν ερωτευμένη με το κορίτσι, δεν θα δοκίμαζε παρόμοια συμπτώματα, όμως στο σύνολό τους ισοδυναμούν με κρίση άγχους(23), ενώ το γεγονός ότι δεν αισθάνεται έχθρα προς τον αντίζηλό της, που θα εκφραζόταν με υποτίμηση, αλλά την απεγνωσμένη ζήλεια, που οι θνητοί αισθάνονται για τους θεούς, συμφωνεί μ' έναν ομοφυλοφιλικό προσανατολισμό(24). Η έντονη και φανερά ερωτική αντίδραση μιας γυναίκας στην ομορφιά άλλης γυναίκας δεν περιορίζεται στην ποίηση της Σαπφούς(25). Υπάρχει επίσης σε ορισμένα παρθένεια, «τραγούδια για χορούς παρθένων», που συνέθεταν (άντρες ποιητές) και παρουσιάζοντο σε μια ποικιλία εορτών σε πολλές περιοχές του Ελληνικού κόσμου. Ο Πίνδαρος συνέθεσε ορισμένα παρθένεια στο πρώτο μισό του πέμπτου αιώνα, από τα οποία έχουμε δύο αρκετά μεγάλα αποσπάσματα από κάποια σπαράγματα, το είδος όμως σήμερα συνδέεται κυρίως με τον πρώιμο(26) Σπαρτιάτη ποιητή Αλκμάνα, εξαιτίας της διάσωσης σχεδόν εβδομήντα ευανάγνωστων στίχων από τα παρθένειά του, αποσπάσματα άλλων και ενδιαφέροντα αποσπάσματα αρχαίων σχολίων γι' αυτά. Το απ. του 3 λέει (61-81):

] με πόθο που παραλύει τα μέλη και η ματιά της (ενν. με;) λιώνει περισσότερο από τον ύπνο και τον θάνατο. Κι όχι αναίτια είναι (δηλαδή, «η επίδρασή της»;) γλυκιά(;). Αλλά η Αστυμέλοισα δεν μου δίνει καμιάν απάντηση. Κρατώντας στεφάνι, σαν αστέρι που πέφτει διασχίζοντας τον αστραφτερό ουρανό ή σαν χρυσό βλαστάρι ή σαν απαλό χνούδι [                 ] πέρασε με μεγάλα βήματα [                       ] νοτισμένη ομορφιά των θαυμάσιων(;) βοστρύχων του Κινύρα, που κάθεται στα μαλλιά των κοριτσιών.[                             ] η Αστυμέλοισα στο πλήθος [                       ] αγαπητή στον κόσμο [                                           ] έχοντας κερδίσει τιμή(;) [                        ]
με την ελπίδα ότι [                          ] ίσως πλησιάσει (τρίτο πρόσωπο) και (ενν. την; με;) πάρει με το τρυφερό χέρι, αμέσως θα γινόμουν ικέτισσά της [

Ένας χορός κοριτσιών είναι δυνατόν να τραγουδά στίχους, που έχουν συντεθεί με απόψεις διαφορετικές από τις δικές τους, ή να τραγουδούν μιαν αφήγηση, στην οποία εκθέτουν τον ευθύ λόγο κάποιου άλλου προσώπου. Και απαιτείται προσοχή στην ερμηνεία χωρίων, όπως το παραπάνω, όταν λείπουν τα συμφραζόμενα. Δυστυχώς ίσως συναντήσουμε μεγαλύτερες δυσκολίες, όταν έχουμε τα συμφραζόμενα. Το τμήμα, που σώζεται από το μεγάλο παρθένειον του Αλκμάνα (απ. 1), ακολουθεί ένα τμήμα στο οποίο υπήρχε η αφήγηση κάποιου μύθου κι εξαγόταν ένα ηθικό συμπέρασμα. Ο χορός μετά συνεχίζει και τραγουδά για τον ίδιο και για έναν αριθμό κοριτσιών ξεχωριστά, ονομάζοντάς τα. Δεν είναι εύκολο να διατυπώσουμε οποιονδήποτε ισχυρισμό για την ερμηνεία του ποιήματος, που θα είναι τόσο χρήσιμος όσο και αναμφίλεκτος, και όποιος το διαβάσει θα καταλάβει γιατί( 27) . Έχει συντεθεί για χορό δέκα κοριτσιών (98 κ.ε.), αναφέρεται σε κάποιαν Αγησιχόρα, ως «την ξαδέλφη μου» (52 κ.ε.), επαινεί τα μαλλιά (51), το πρόσωπο ('55) και τους αστραγάλους της (78,συμβατικό επίθετο), επίσης επαινεί την Αγιδώ (39-49), που είναι «σαν τον ήλιο» και κλείνει έναν κατάλογο ονομάτων με το (73-7):

Ούτε θα πας (μετοχή γένους θηλυκού) στο (ενν. σπίτι) της Αινησιμβρότας και θα πεις: «Μακάρι να 'χα την Ασταφίδα» και «μακάρι να με κοίταζε η Φίλλυλα!» και «η Δαμαρέτα» και «η γλυκιά Ιανθεμίδω)(28). Αλλά η Αγησιχόρα με βασανίζει ( τείρειν).

Η γλώσσα είναι ερωτική, ακόμα και το τείρειν, αν και συχνά υποδηλώνει την επίδραση πόνου ή δοκιμασίας, χρησιμοποιείται από τον Ησίοδο (απ. 298) για τις επιπτώσεις που είχε στον Θησέα ο έρωτάς του για την Αίγλη και οπωσδήποτε δεν είναι εύκολο να δούμε με ποιαν άλλη έννοια θα μπορούσε «να βασανίζει» ένα κορίτσι, που επαινείται τόσο για την ομορφιά του, εκείνους που το επαινούν.
Αν τα κορίτσια για τα οποία ο Αλκμάνας συνέθεσε αυτό το παρθένειον προέρχοντο όλα από μιαν οικογένεια, εξαρτάται από τον τρόπο που ερμηνεύουμε το γεγονός ότι, τραγουδώντας ομαδικά, αποκαλούν την Αγησιχόρα «ξαδέλφη μου». Ένας άγνωστος παράγοντας είναι ο βαθμός συγγένειας που υποδηλώνει η λέξη «ξαδέλφη» (ανεψιά) στη Σπαρτιάτικη διάλεκτο(29). Υπήρχαν πολλές λατρείες στις οποίες οι λειτουργίες περιορίζοντο σε τμήματα της κοινότητας, τα οποία εθεωρούντο ότι είχαν καθένα τους έναν κοινό πρόγονο, περισσότερο πρόσφατον χρονολογικά από τον μυθικό πρόγονο του συνόλου της κοινότητας. Αφού όμως συνηθιζόταν πολύ επίσης το μέγεθος του χορού να καθορίζεται σε κάθε τμήμα κάθε γιορτής, ο σχηματισμός του χορού σε μια δεδομένη γιορτή περιλάμβανε επιλογή των μελών του, είτε όλες όσες συμμετείχαν προέρχοντο από το ίδιο σόι είτε όχι. Οι Έλληνες φυσικά επιθυμούσαν κάθε παράσταση σε γιορτή να ακούγεται και να φαίνεται ωραία και στην επιλογή των μελών του χορού ο προφανής σκοπός (ανεξάρτητα από τη συχνότητα των αποτυχιών του εξαιτίας εύνοιας, έχθρας ή μηχανορραφίας) θα ήταν να διαλέξουν όσες συνδύαζαν, στον υψηλότερο δυνατό βαθμό, ομορφιά, χάρη και ικανότητα. Αυτό το γεγονός διαμορφώνει μιαν ενδιαφέρουσα σχέση ανάμεσα στη Σαπφώ και τον Αλκμάνα. Γνωρίζουμε ότι την εποχή της Σαπφούς υπήρχαν γυναικείοι διαγωνισμοί ομορφιάς στη Λέσβο, γιατί το απ. 130.32 του Αλκαίου λέει:


όπου πηγαίνουν οι Λεσβιάδες με φορέματα μακριά και κρίνεται η κορμοστασιά τους (φυά, «σωματική ανάπτυξη»), (ή «προσπαθούν να πάρουν μιαν απόφαση για...» ή «προσπαθούν να εκλέξουν...») κι ολόγυρα αντηχεί ο θεσπέσιος ήχος της ιερής φωνής των γυναικών κάθε χρόνο.

Γυναικείοι κι αντρικοί διαγωνισμοί ομορφιάς εγίνοντο επίσης στην Ήλιδα (Θεόφραστος, απ. 111).30 Ποιοι ήταν κριτές; Η εξύμνηση της ομορφιάς ενός ανθρώπου (είτε μας αρέσει είτε όχι) είναι πράξη σεξουαλική και εξαιτίας αυτού είναι απίθανο σε οποιαδήποτε Ελληνική κοινότητα να επιδεικνύοντο ελεύθερες γυναίκες για εκτίμηση της ομορφιάς τους από άντρες και για απονομή βραβείων σε συγκεκριμένα πρόσωπα με κριτήριο τον σεξουαλικό ερεθισμό. Ο Λυκ. του Πλούταρχου, 14.4, θεωρεί τη Σπάρτη παράξενη επειδή επέτρεπε στους νέους να παραβρίσκονται ως θεατές σε γιορτές παρθενείων. Αν, όμως, τα κορίτσια εξυμνούντο από γυναίκες και άλλα κορίτσια με υπερβολικούς και ασύστολους όρους, μπορούσαν να απολαύουν την επιβεβαίωση που απεριόριστα εισέπρατταν τα αγόρια. Οι σχέσεις, ανάμεσα σε όσες συμμετείχαν σε γυναικείους χορούς ή ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθήτριες(31) της μουσικής και της ποίησης, ίσως αποτελούσαν έτσι έναν φανερό (υποπολιτισμό» ή καλύτερα «αντιπολιτισμό», στον οποίο οι γυναίκες και τα κορίτσια έπαιρναν από τις ομόφυλές τους όσα η απομόνωση και η μονογαμία τους στερούσαν από τους άντρες(32) Η γλώσσα, με την οποία εκφράζοντο οι σχέσεις αυτές, δεν επαρκεί για να μας πληροφορήσει αν η Σαπφώ, τα κορίτσια της Λέσβου και τα μέλη των χορών του Αλκμάνα επιζητούσαν την πρόκληση οργασμού, μέσω της σωματικής επαφής, από τη μια στην άλλη. Το απ. 94 της Σαπφούς (σ. 192) και ο Λυκ. του Πλουτ., 18.9, υποδηλώνουν ότι το επιζητούσαν και ότι ο αντρικός πληθυσμός της Λέσβου και της Σπάρτης, κατά την αρχαϊκή περίοδο, γνώριζε πολύ καλά τι έκαναν. Έξω από τον Σωκρατικό κύκλο δεν μπορεί να ήταν πολύ συνηθισμένο να ακούει ένας Έλληνας ερωτική γλώσσα και να μην υποθέτει ότι εκείνοι που τη χρησιμοποιούσαν δοκίμαζαν ηδονή από γενετήσιες πράξεις, όταν δινόταν ευκαιρία. Αν είναι ορθή η γνώμη μου ότι στην Αττική τέχνη και λογοτεχνία η γυναικεία ομοφυλοφιλία ήταν στην ουσία απαγορευμένο θέμα (σ. 187), μια σημαντική διαφοροποίηση ανάμεσα σε περιοχές και περιόδους αποκαλύπτεται? η διαφοροποίηση αυτού του είδους θα συζητηθεί στο Κεφάλαιο IV Τμήμα Α.

Η μεταγενέστερη χρονολογία της έκφρασης εχθρικών σχολίων για την ομοφυλοφιλία της Σαπφούς είναι ίσως ερμηνεύσιμη, αν λάβουμε υπόψη τον ρόλο που έπαιζαν οι Αθηναϊκές κοινωνικές, ηθικές και πολιτιστικές αντιλήψεις (χωρίς να ξεχνάμε την όλο και μεγαλύτερη σπουδαιότητα των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων της μορφωμένης Αθηναϊκής κοινωνίας τον τέταρτο αιώνα) στον καθορισμό των Ελληνιστικών ηθικών κριτηρίων(33). Ένας άλλος παράγοντας έχει σχέση με το ζήτημα αυτό. Εξετάζοντας τη γυναικεία ομοφυλοφιλία στην Ελλάδα, απέφυγα τις λέξεις «λεσβία» και «λεσβιασμός» κι είχα σοβαρούς λόγους(34). Στην αρχαιότητα η φράση «Λεσβίες γυναίκες» μπορούσε να υποδηλώνει σεξουαλική πρωτοβουλία και αδιαντροπιά (πρβλ. το απ. 149 του Φερεκράτη, όπου χρησιμοποιείται με την έννοια λαικάστριαι)(35), και ο Ησύχιος, λ 692, ορίζει το λεσβιάζειν ως μολύναι το στόμα (πρβλ. Σούδα, 306) κι όταν ο Φιλοκλέωνας στους Σφήκες του Αριστοφάνη, 1345 κ.ε., λέει στο κορίτσι, που έφερε σπίτι του από κάποια γιορτή, «σε άρπαξα πολύ έξυπνα τη στιγμή που πήγαινες λεσβιάζειν τους κελεσμένους», είναι φανερό ότι δεν αναφέρεται σε οποιαδήποτε πιθανή ομοφυλοφιλική τάση από τη μεριά του κοριτσιού αλλά απλώς μεταφράζει το «ερωτοτροπώ με τους καλεσμένους» στους χυδαίους και υπερβολικούς όρους που κατά κανόνα υιοθετεί η κωμωδία(36). Στους Εταιρικούς Διαλόγους του Λουκιανού, 5, (που γράφτηκαν τον τρίτο αιώνα μ.Χ.) μαθαίνουμε για κάποια πολύ αρρενωπή ομοφυλόφιλη από τη Λέσβο (έχει ξυρισμένο το κεφάλι και φορά περούκα) αλλά η εξίσου ομοφυλόφιλη συντρόφισσά της, με την οποία έχουν στόχο ένα κορίτσι, είναι από την Κόρινθο κι αν υπάρχει νόημα στην επιλογή των πόλεων από τον Λoυκιανό, είναι πιθανόν ότι τόσο η Λέσβος όσο και η Κόρινθος (πρβλ. σ. 147) ήταν ονομαστές για σεξουαλικές πρωτοτυπίες. Το μόνο αρχαίο κείμενο, στο οποίο υπάρχει μια prima facie σύνδεση της Λέσβου με την ομοφυλοφιλία, είναι το απ. 358 του Ανακρέοντα. Ο ποιητής τραγουδά τον πόθο του για ένα κορίτσι που:

αφού είναι από το ευγενές νησί της Λέσβου, δεν της αρέσουν τα μαλλιά μου (κόμη) -είναι άσπρα- κοιτά μ' ανοιχτό το στόμα κάποιαν άλλη.

Αφού η λέξη κόμη (μαλλιά) είναι θηλυκό ουσιαστικό, μπορεί να συνδυαστεί με το «άλλη» είτε σημαίνει «(ενν. τα μαύρα μαλλιά κάποιου) άλλα (ενν. από τα δικά μου)» είτε, σε σχέση με τη φήμη των Λεσβίων για πεολειξία, «(ενν. το ηβικό τρίχωμα κάποιου άλλου) άλλο (ενν. από τα άσπρα μαλλιά στο κεφάλι μου)»(37). Είναι όμως πιθανόν ότι ο Ανακρέοντας εννοεί να παρουσιάσει το κορίτσι να ενδιαφέρεται ομοφυλοφιλικά για κάποιαν άλλη(38) και επίσης ότι το «Λεσβία», στην εποχή του και σε κάθε άλλη εποχή στην αρχαιότητα, δεν περιείχε πρωταρχικά την έννοια της ομοφυλοφιλίας. Εφόσον εννοούμε τον κόσμο διαιρεμένο σε ομοφυλόφιλους και ετεροφιλόφυλους και θεωρούμε τη διάπραξη ομοφυλοφιλικής πράξης ή ακόμα και την ύπαρξη ομοφυλοφιλικής επιθυμίας ως αμετάκλητο βήμα υπέρβασης ενός ορίου, που χωρίζει το φυσιολογικό, το υγιές πνευματικά και σωματικά, το φυσικό και το καλό από το ανώμαλο, το νοσηρό, το παράλογο, το αφύσικο και το σατανικό, δεν θα προχωρήσουμε πάρα πολύ στην κατανόηση των Ελληνικών αντιλήψεων για την ομοφυλοφιλία. Αν οι Λεσβίες ήταν ονομαστές για αδιάντροπη και ασύστολη σεξουαλικότητα(39), (καρπός της φαντασίας ίσως των Αθηναίων ευφυολόγων της εποχής των πολέμων ανάμεσα σε Αθήνα και Μυτιλήνη τον έκτο αιώνα) είναι πιθανόν ότι τους χρεώθηκαν όλες οι γενετήσιες πράξεις, που μπορεί να επινοήσει το εφευρετικό κυνήγι της γαργαλιστικής ποικιλίας στην ηδονή, και οι ομοφυλοφιλικές συνήθειες μαζί με την πεολειξία, τον φοινικισμό, τα σεξουαλικά τρίο, τη συνουσία σε ασυνήθιστες στάσεις και τη χρήση ολίσβων.

…………………………………………………………………………………………………………………

Ι. Πρβλ. σ. 68.


2. Στη Μήδεια του Ευρ., 246, η Μήδεια, στα παράπονά της για την άθλια μοίρα των γυναικών, λέει ότι όποτε ο σύζυγος αισθάνεται ότι βαρέθηκε το σπίτι του, μπορεί να βγει έξω και να ξαναβρεί το κέφι του «πηγαίνοντας είτε σε κάποιον φίλον είτε σε κάποιον συνομήλικό του». Από τότε που ο Wilamowitz καταδίκασε τον στίχο, συνηθίζεται από τους εκδότες να παραλείπεται ως παρεμβολή του σεμνότυφου Βυζαντινού δάσκαλου, που ήθελε να εμποδίσει τους μαθητές του να σκεφτούν ότι ένας σύζυγος ήταν δυνατόν να ξαναβρεί την καλή του διάθεση, έχοντας σεξουαλική επαφή με πρόσωπο άλλο από τη σύζυγό του. Η γνώμη αυτή, όσο ουτοπική κι αν είναι, ενισχύεται επιφανειακά από το γεγονός ότι το ήλικα, «συνομήλικον», δεν ταιριάζει στο μέτρο? ο πληθυντικός όμως, ήλικας, υπέθεσε κάποιος Βυζαντινός λόγιος, ταιριάζει, και μ' αυτήν την ελαφρά διόρθωση μπορούμε να διατηρήσουμε τον στίχο. Με τη φράση «κάποιον φίλοv» (και εννοείται νεότερον) η Μήδεια θέλει να εννοηθεί ερώμενος.

3. Ο Φιλητάς, ΗΕ 1.5, ίσως αναφέρει («πράγματα που δεν πρέπει να προφέρει ένας άντρας»), πρβλ. Hopfner, 332, και τη ρήση του Ησίοδου ( Έργα και Ημέραι 753 κ.ε.) ότι είναι ολέθριο για τον άντρα να πλένεται σε νερό που πλύθηκε γυναίκα.


4. Για τη σημασία του όρου αυτού, συχνά μόνο «καλός», όταν αποδίδεται σε άρρενα πολίτη, πρβλ. GPM,41-45.


5. Πρβλ. Guarducci κι επίσης Schauenburg (1964).


6. Πρβλ. Nagy, για την παρουσίαση του μύθου του Φάωνα από τη Σαπφώ.


7. Εκτός αν η φράση του Αθήναιου, 599d, «και λέει ότι η Σαπφώ είπε ...», είναι απρόσεχτη διατύπωση τού (πρβλ. 599c): «και λέει ότι ορισμένοι λένε ότι η Σαπφώ είπε ...».


8. Η ιδέα της Σαπφούς ως «καθηγήτριας» προκαλεί τώρα κάποιον σαρκασμό, αντίδραση σε προγενέστερες απόπειρες να περάσει στο περιθώριο ο αισθησιασμός της ποίησής της, όμως στον Ελληνικό κόσμο όσοι μπορούσαν δεν έπρατταν μόνον αλλά κι εδίδασκαν.


9. Το απ. 99.5 είναι τυραννικό, αλλά ίσως δεν είναι σημαντικό, συναντάμε το ολισβ[ο]δόκοις, σ' ένα πολύ φθαρμένο κείμενο. Η λέξη «δέκτες του ολίσβου», υπενθυμίζει το όνομα του σάτυρου «Φλεβοδόκος» (σ. 113), «δέκτης της φλέβας», δηλαδή, «... του πέους» κι αν με βάση τον διπλό όλισβο, που απεικονίζεται στο Ε223* (πρβλ. Pomeroy, 88), υποθέταμε ότι ο όλισβος δεν εχρησιμοποιείτο απλώς στις γυναικείες ομοφυλοφιλικές σχέσεις κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή αλλά εχρησιμοποιείτο κυρίως γι' αυτόν το σκοπό, θα θεωρούσαμε φυσικά το χωρίο σχετικό με την ομοφυλοφιλία της Σαπφούς. Αφού πάντως ο όλισβος συνδέεται ουσιαστικά με τον κατά μόνας γυναικείο αυνανισμό, η Σαπφώ ίσως εδώ μιλά υποτιμητικά ή αφηγείται την υποτιμητική περιγραφή κάποιου άλλου, για μιαν εχθρά που, ισχυρίζεται, δεν μπορεί να βρει σύντροφο.


10. Στο Ελληνικό κείμενο η φράση, και ουκ έθέλοισα, «ακόμα και χωρίς να θέλει», που χρησιμοποιεί τη μετοχή του θηλυκού, είναι η μόνη ένδειξη για το φύλο του προσώπου, το οποίο επικαλείται να επηρεάσει η Αφροδίτη. Το μέτρο απαιτεί - υυ - x ( -αι και oυ- συγχωνεύονται), δυστυχώς το «είμαι πρόθυμος», στη Λεσβιακή διάλεκτο, είναι πάντοτε θέλειν, ποτέ εθέλειν και οι δισύλλαβες αρνήσεις ουχί και ουκί δεν έχουν ως τώρα μαρτυρηθεί στη διάλεκτο αυτή, που διαθέτει μόνον τα ου και ουκ. Ανάμεσα στις διορθώσεις, που προορίζονται να αποκαταστήσουν τη γλωσσική ομαλότητα, ορισμένες (π.χ. Knox, 194, Beattie, 183) έχουν ως αποτέλεσμα την αφαίρεση της μόνης ένδειξης ότι το ποθούμενο πρόσωπο είναι γυναίκα.


ΙΙ. Πρβλ. Gentili (1972), 63-64, όμως ανεξάρτητα από τον τρόπο που εφαρμόζει κανείς την Ελληνική αντίληψη περί ισορροπίας και αμοιβαιότητας στις ερωτικές σχέσεις, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι λέξεις, που εκφράζουν υποκειμενική εκτίμηση, όπως η λέξη «άδικο», είναι εργαλεία με τα οποία προσπαθούμε να κάνουμε τους άλλους ανθρώπους να πράξουν εκείνο που επιθυμούμε, δίκαια ή άδικα (πρβλ. GPM, 50-6, 18Ι Κ.ε., 2(7).


Ι2. Πρβλ. Dover (l963b), 201- Ι 2, για τον κίνδυνο να θεωρήσουμε αυτοβιογραφική την Ελληνική λυρική ποίηση, και Lefkowitz για το απ. 31.


12α. Ο GiacomeIli, που φαίνεται ότι είναι ο πρώτος, ο οποίος πρόσφερε αυτήν την ερμηνεία για το απόσπασμα, προσθέτει (137) κι άλλα παραδείγματα.


13. Στις γενικεύσεις οι αρσενικοί τύποι αντιπροσωπεύουν τα αρσενικά και τα θηλυκά μαζί, πρβλ. σ. 72.


14. Κατά λέξη, «όποιος κάθεται», η οριστική έγκλιση αποκλείει το «όποιος (ενν. οποτεδήποτε) κάθεται» και οδηγεί στο «εφόσον κάθεται ... », «επειδή... », πιθανή σημασία του «όποιος» στα Ελληνικά.


15. «Όταν», Page (1955),19 (πρβλ. ibid, 29 υποσ. Ι, και Devereux [1970], 24), που για τον Αγγλόφωνο αναγνώστη εννοεί «τώρα που ... ». όμως πρβλ. υποσ. 21 παρακάτω.


16. Πρβλ. Devereux (1970), 23 Κ.ε. ΣΜ. Το κείμενο έχει έαγε.


17. Πρβλ. Page (1955), 30-3.


18. Όμοια Marcovich, 20 κ.ε., 29? πρβλ. Ανών. ΗΕ, 13.3 κ.ε. «Αν, όταν τον κοιτάς δεν σε κυριεύουν οι φλόγες του πόθου, πρέπει να είσαι θεός ή πέτρα»? όμως οι εννοιολογικές αποχρώσεις της λέξης «ισόθεος» στην αρχαϊκή και την κλασική λογοτεχνία δεν περιέχουν την αδιαφορία και το απρόσβλητο αλλά το ανάστημα, την ομορφιά, το μεγαλείο, τη δύναμη και την ευφροσύνη.


19. Η υποκειμενικότητα δεν αποκλείεται εύκολα στην ερμηνεία της Ελληνικής λυρικής ποίησης και ο αναγνώστης προειδοποιείται ότι στην τελική μου απόφαση, ανάμεσα στους διάφορους πιθανούς τρόπους θεώρησης του ποιήματος αυτού, υπάρχει ένα μεγαλύτερο στοιχείο υποκειμενικότητας απ' όσο επιτρέπω συνήθως στον εαυτό μου (αν το αντιληφθώ έγκαιρα). Πρβλ. υποσ. 21 παρακάτω.


20. Πρβλ. Kuhner - Gerth, i 164.


21. Η ερμηνεία της σειράς των γεγονότων από τον Marcovich είναι: (α) «η φωνή και το γέλιο σου έκαναν στην αρχή την καρδιά μου να σκιρτήσει από έρωτα για σένα», (β) «ύστερα, όποτε σε κοιτάζω, σβήνω (κ.τ.λ.)»? το «γιατί όποτε ... » δικαιολογεί, διευκρινίζοντας, το γεγονός που γνωστοποιείται από το «αναστάτωσαν την καρδιά μου». Η δύναμη της άποψης του Marcovich (και η αδυναμία της άποψης του Devereux και της δικής μου) είναι: (i) το ρήμα που μετέφρασα «σκιρτήσει» σχεδόν βέβαια χρησιμοποιείται από τον Αλκαίο, απ. 283.3 κ.ε., για την επίδραση του πόθου του Πάρη στην καρδιά της Ελένης, αν και χρησιμοποιείται αλλού στην πρώιμη Ελληνική ποίηση για τις επιδράσεις του φόβου, και (ii) το «όποτε ...», ή «κάθε φορά που ...» είναι ασφαλώς ορθή μετάφραση και δεν είμαι απόλυτα βέβαιος ότι ένας Έλληνας ακροατής θα καταλάβαινε «όποτε (ενν. κατά τη διάρκεια αυτής της προσωρινής κατάστασης) σε κοιτάζω». Πιστεύω όμως (κι εδώ αποφεύγω τη λέξη «νομίζω») ότι το: «Αυτό, ορκίζομαι ...», περιγράφει την ψυχική τρικυμία που συντάραξε τον ομιλητή, όταν άκουσε τον τόνο της φωνής με τον οποίο το κορίτσι μίλησε στον άντρα και το «γιατί όποτε ...» εξηγεί γιατί «Μου φαίνεται ...».


22. Ο Ερωτικός του Πλούταρχου, 763a, περιγράφει τη συγκίνηση της Σαπφούς και λέει ότι επαναλαμβάνεται «όταν η ερωμένη της παρουσιάστηκε σ' αυτήν»? ο Beattie (1956), 110 κ.ε., υιοθετεί μιαν εναλλακτική διόρθωση για τον στίχο 7, που δίνει, «όταν είδα (ενν. αυτήν την κατάσταση)» και δημιουργεί τη δυνατότητα να είναι η Σαπφώ ερωτευμένη με τον άντρα και να ζηλεύει το κορίτσι.


23. Πρβλ. Devereux (1970), 18 κ.ε.


24. Η αναφορά του Devereux (22 κ.ε.) στο «φαλλικό δέος» θεωρείται από τον Marcovich, 20, ότι «σπρώχνει» την υπόθεση της ζήλειας της Σαπφούς «ad absurdum»? υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά ανάμεσα σε απόψεις που είναι παράλογες επειδή είναι ασυμβίβαστες προς τα γεγονότα, και σε γεγονότα, που είναι παράλογα αλλά είναι η βάση ειλικρινών απόψεων. Η πείρα με υποχρέωσε να πιστέψω ότι ορισμένα στοιχεία της ψυχοδυναμικής του Freud είναι αληθινά και ότι οι υποθέσεις του κοινού νου, που συγκρούονται μ' αυτά, λάθος. Για το θέμα του «φαλλικού δέους» και του «φθόνου του πέους» (πρβλ. Slater, 45-9) δεν είμαι σε θέση να προσφέρω δική μου γνώμη, όμως παρακαλώ τον αναγνώστη να κάνει διάκριση ανάμεσα (α) στην ορθότητα ή πλάνη μιας άποψης, (β) στον καλό ή κακό χαρακτήρα του γεγονότος, ή στον υποθετικά καλό ή κακό χαρακτήρα του πορίσματος που γνωστοποιεί η άποψη και (γ) στον καλό ή κακό χαρακτήρα των συνεπειών της υιοθέτησης της άποψης. Η πρόταση «οι σεισμοί είναι συνήθεις στην Τουρκία» αρκεί για να δείξει τη διαφορά ανάμεσα στο (α) και το (β) και η διαφορά ανάμεσα στο (α) και το (γ) μας επιβάλλεται από τις εξελίξεις στη «γενετική μηχανική».


25. Πρβλ. Diels, 352-6.


26. Τέλη εβδόμου και αρχές έκτου αιώνα? πρβλ. Μ.Ι. West (1965), 188-94.


27. Μεταφράσεις προσφέρει ο Page (1951), 21 κ.ε., και ο Bowra (1961), 45 κ.ε.


28. Υιοθέτησα τη στίξη του Μ.Ι. West (1965), 199 κ.ε.


29. Πρβλ. Bowra (1961), 47.


30. Νομίζω ότι ο Nilsson, 1674, έχει δίκιο συνδέοντας παρόμοιους αγώνες με την επιλογή για τελετουργικούς σκοπούς. Οι Αθηναϊκοί αγώνες «ανδρείας» (ευανδρία) περιλάμβαναν ενήλικους στρατιώτες, όχι ωραίους νέους.


31. Το απ. 213 της Σαπφούς φαίνεται (αν κρίνουμε από την παράφραση ενός αρχαίου σχολιαστή) ότι έλεγε: «Η Πλειστοδίκη θα μοιραστεί με τη Γογγύλα τον τίτλο "σύζυγος της Γοργώς"»? η λέξη, που χρησιμοποιείται, συναντάται στην ποίηση τόσο με την έννοια «σύζυγος» όσο και με την έννοια «σύντροφος». Τα ονόματα Γογγύλα και Γοργώ εμφανίζονται αλλού στη Σαπφώ. Τι υπονοεί το «σύζυγος» δεν γνωρίζουμε, όμως υποδηλώνει έναν σύνδεσμο μέσα στον κύκλο της Σαπφούς παρά μια σύγκλιση προς αυτήν.


32. Την ιδέα αυτήν οφείλω εξολοκλήρου σε μιαν αδημοσίευτη μελέτη της Δρος Judith Hallett. Για τις ομοιότητες των αντρικών και γυναικείων κοινωνικών ομάδων πρβλ. Merkelbach.


33. Για την ανάπτυξη των αναστολών και της σεξουαλικής ευπρέπειας κατά τον τέταρτο και τρίτο αιώνα π.Χ., πρβλ. σ. 166.


34. Πρβλ. Kroll (1924), 2100. Ο Symonds, 71, παραποιεί τα γεγονότα γύρω από τον όρο «Λεσβία».


35. Ο Gentili (1973),126, καθώς φαντάζεται ότι ο ομιλητής σχολιάζει ένα δώρο, που προσφέρουν οι Λεσβίες «με ικανοποίηση», παραβλέπει τον σαρκασμό της φράσης: «Αυτό είναι ωραίο δώρο!» (πρβλ. Ευρ., Κύκλωπας 551, και Denniston, 128).


36. Λέγοντας, όπως ο Giangrande (131 κ.ε.), ότι ο όρος «Λεσβία» υπονοεί απαραίτητα πεολειξία. και τίποτα άλλο, θα προχωρούσαμε σε μιαν ατεκμηρίωτη διατύπωση? ορισμένες αναφορές στη «Λεσβιακή» συμπεριφορά, στην κωμωδία, ερμηνεύθηκαν έτσι από μεταγενέστερους σχολιαστές της κωμωδίας και είμαι βέβαιος ότι είχαν δίκιο, για ορισμένες από τις περιπτώσεις αυτές, όμως, τα κωμικά χωρία δεν δικαιολογούν μια τόσο περιορισμένη ερμηνεία (πρβλ. συγκεκριμένα τις Εκκλ. του Αρ., 920, με την υποσημείωση του Ussher ad Joc.). Είναι επίσης παραπλανητικό να πούμε (Giangrande, 132) ότι το ρήμα χάσκειν, «που χρησιμοποιείται για κορίτσια, με ερωτικά συμφραζόμενα, είναι ο terminus technicus, που σημαίνει προθυμία για fellare». Σημαίνει «ανοίγω το στόμα» και η πεολειξία είναι αδύνατη χωρίς ν' ανοίξει το στόμα, όμως αυτό δεν είναι εκείνο που ο «ειδικός όρος» συνήθως εννοεί. Μεταφορικά, το «χάσκειν προς ... » ή « ... σε ... » υποδηλώνει αποβλάκωση από θαυμασμό, πόθο ή κάθε είδους προσμονή.


37. Ο Giangrande θέλει την αντίθεση ανάμεσα στις φράσεις «τα μαλλιά του κεφαλιού μου» και «τα άλλα μου μαλλιά», όμως η αντίθεση, που μας προσφέρεται από τους Έλληνες, που χρησιμοποιούν την εμφατική κτητική αντωνυμία εμάς, βρίσκεται ανάμεσα στο «τα μαλλιά μου» και το «τα άλλα» (Campbell, 186).


38. Θα μου προκαλούσε μεγάλη έκπληξη ασφαλώς, αν είχε δίκιο ο M.L. West (1970), 209, που θεωρεί ότι το κορίτσι είναι εντελώς «αφοσιωμένο σε μια συνηθισμένη συζήτηση με τη φίλη του» και δεν έλκεται, όπως αντίθετα εγώ πιστεύω, από ένα σεξουαλικό ενδιαφέρον, το οποίο καθιστά αδύνατη, για τον Ανακρέοντα, τη διέγερση του σεξουαλικού της ενδιαφέροντος γι' αυτόν.


39. Όταν ο Δίδυμος εξέταζε (Seneca, Επιστολές 88.37) «αν η Σαπφώ ήταν πόρνη (publica)» δεν εννοούσε: «Μπορεί να ήταν ετεροφυλοφιλική πόρνη επίσης ή εκτός από ομοφυλόφιλη εραστής;» αλλά, «ήταν μια ξεδιάντροπη γυναίκα πρόθυμη για κάθε είδους σεξουαλική συμπεριφορά;»
………………………………………………….
(*) Sir Kenneth James Dover, (born March 11, 1920) is a distinguished British academic who was Chancellor of the University of St Andrews from 1981 until his retirement in December 2005.
(*) Greek Homosexuality is the first work at the 20th century in the English language to address the topic of same sex relation in ancient Greece. A scholarly work by K.J. Dover, published in 1978, it discusses the practices and attitudes of the ancient Greeks toward homosexuality, based on archaic and classical archaeological and literary sources.



20ο Τεύχος



Το άρθρο αυτό προέρχεται από eyploia.aigaio-net.gr
old.eyploia.gr

Το URL της ιστορίας αυτής είναι ο εξής
old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=2006