Ενας «θησαυρός», αρχαιοκάπηλοι, πλήθος τα ερωτήματα. Επιστημονικά αλλά και αστυνομικά. Με την αλήθεια να κρύβεται καλά, βυθισμένη στη σκόνη της Ιστορίας. Και με τους λαθρανασκαφείς εύκολα να προκαλούν τη σύγχυση αναμοχλεύοντας άγρια τα χώματα και βιάζοντας τον τόπο, τον χρόνο, τα κατάλοιπα της ανθρώπινης δημιουργίας. Γι' αυτό «το πρώτο και κύριο που οφείλουμε να προσπαθήσουμε είναι να σταματήσουν οι λαθραίες ανασκαφές» λέει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ λόρδος Κόλιν Ρένφριου. Ενας από τους διασημότερους κλασικούς αρχαιολόγους, συχνότατος επισκέπτης της Ελλάδας και εν προκειμένω ο άνθρωπος που πριν από πολλά χρόνια, το 1963, είχε φθάσει πρώτος στην Κέρο στις Κυκλάδες αντικρίζοντας από τη θάλασσα ακόμη, μέσα από το καΐκι που τον μετέφερε στο άγονο νησάκι, τη σκαμμένη κυριολεκτικά ακτή από τα χέρια των αρχαιοκαπήλων. Γύρω από τον «θησαυρό της Κέρου», όπως ονομάστηκε αργότερα το σύνολο των ειδωλίων της πρωτοκυκλαδικής εποχής, που ήρθαν τότε και με αυτόν τον τρόπο στο φως στη θέση Κάβος του νησιού, δημιουργήθηκε ένας μύθος. Και αυτόν επιστρέφει για να διερευνήσει φέτος το καλοκαίρι ο βρετανός καθηγητής, επικεφαλής ανασκαφικής ομάδας του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ. Τα ίδια χώματα που έδωσαν τον περίφημο «θησαυρό» ελπίζει να του δώσουν και τις απαντήσεις γύρω από το αίνιγμα της Κέρου. Αυτές που χάθηκαν, ίσως όχι για πάντα, εξαιτίας των αρχαιοκαπήλων.

Πώς βρέθηκαν συγκεντρωμένα σε αυτό το μικρό νησί τόσο πολλά ειδώλια; Ποια ήταν η λειτουργία του χώρου στον οποίο αποκαλύφθηκαν; Και σε τι εξυπηρετούσαν; Ιδού τα ερωτήματα τα οποία παραμένουν ως και σήμερα αναπάντητα, παρά και τις επίσημες ανασκαφές, οι οποίες έγιναν στα χρόνια που ακολούθησαν από τον καθηγητή κ. Χρίστο Ντούμα και την αρχαιολόγο κυρία Φωτεινή Ζαφειροπούλου.

«Πιστεύω πως η θέση Δασκαλιό-Κάβος της Κέρου, που χρονολογείται από το 2500 π.X. περίπου, κρύβει ένα μυστικό για τη σημασία του νησιού στην προϊστορική εποχή. Θεωρώ ότι είναι μια θέση-κλειδί για την κατανόηση της πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες» λέει ο κ. Ρένφριου. Κι αυτό γιατί πρόκειται για την «πλουσιότερη από πλευράς ευρημάτων γνωστή θέση αυτής της περιόδου» όπως επισημαίνει.

H περιπέτεια

Περί τα 350 θραυσμένα ειδώλια - αν και όπως φαίνεται υπήρχαν και 12 ακέραια - καθώς και ορισμένα θραύσματα μαρμάρινων ή πήλινων αγγείων αποτελούσαν τον «θησαυρό», ο οποίος πρέπει να ήρθε στο φως κατά πάσα πιθανότητα το 1958, όπως πιστεύει ο κ. Ρένφριου. Το σύνολο εντοπίστηκε πολύ αργότερα, το 1976, στη Γερμανία σε μια έκθεση στην Καρλσρούη με τίτλο «H τέχνη των Κυκλάδων». Στον κατάλογο τα θραύσματα αναφέρονταν ως αντικείμενα άγνωστης προέλευσης που ανήκαν στη συλλογή Ερλενμάγερ, δυστυχώς όμως η Ελλάδα δεν έκανε τότε επισήμως καμία κίνηση διεκδίκησής τους. Ετσι, όταν το 1990 ο οίκος Sotheby' s του Λονδίνου εξέδωσε κατάλογο δημοπρασίας της συλλογής Ερλενμάγερ, στην οποία περιλαμβάνονταν και τα πρωτοκυκλαδικά της Κέρου, η Ελλάδα παρά τις προσπάθειές της δεν κατόρθωσε να πείσει το δικαστήριο του Λονδίνου ότι επρόκειτο για υλικό λαθρανασκαφής.

Ηταν το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης όμως που σε αυτή τη δημοπρασία αγόρασε 58 από τα πωλούμενα θραύσματα της Κέρου και η Εμπορική Τράπεζα 17 (τα οποία παραχώρησε στο μουσείο υπό μορφήν διαρκούς παρακαταθήκης), ενώ στα επόμενα χρόνια - 1991, 2001 και 2003 - το ίδρυμα N. Π. Γουλανδρή θα αποκτούσε μέσω αγοράς ή δωρεάς έξι ακόμη κομμάτια του «θησαυρού» επιτυγχάνοντας εν τέλει τον επαναπατρισμό μεγάλου αριθμού των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων. Και αυτά τα ειδώλια του «θησαυρού της Κέρου» φιλοξενούνται σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Το ιερό

Ενα μεγάλο ιερό της πρωτοκυκλαδικής εποχής με ακτινοβολία σε όλες τις Κυκλάδες ήταν ο Κάβος, όπου βρέθηκαν τα ειδώλια, είναι η άποψη που διατυπώνει ο κ. Ρένφριου και με αυτή συμφωνούν πλέον όλοι οι ερευνητές της Κέρου, όπως και ο πρώτος ανασκαφέας της κ. Χρίστος Ντούμας.

«Δεν μπορεί να ήταν νεκροταφείο» λέει ο κ. Ρένφριου απαντώντας στη θεωρία η οποία είχε διατυπωθεί. «Σε αυτή την περίπτωση θα έπρεπε να ήταν το μεγαλύτερο και πλουσιότερο των Κυκλάδων, κάτι όμως που δεν συμβαδίζει με το μέγεθος του νησιού και τον πληθυσμό που θα μπορούσε να έχει. Αλλωστε τα οστά που έχουν βρεθεί ως σήμερα είναι λίγα». Ενδεχομένως λοιπόν η Κέρος να ήταν κάτι μεγαλύτερο και πιο σημαντικό.

«Στην πλειονότητά τους τα ειδώλια είναι σπασμένα και οι μελέτες έδειξαν ότι αυτό συνέβη ήδη από την προϊστορική εποχή και όχι σήμερα από τους λαθρανασκαφείς ή από άλλον λόγο» επισημαίνει ο κ. Ρένφριου. Τι μπορεί να συνέβαινε λοιπόν στην Κέρο κατά την 3η π.X. χιλιετία;

«Πιστεύω ότι επρόκειτο για ένα ιερό παγκυκλαδικό, όπου στο πλαίσιο θρησκευτικών τελετουργιών γινόταν σκόπιμα κατακερματισμός των ειδωλίων και εναπόθεσή τους. Θα μπορούσε να είναι ένα ιερό των προϊστορικών χρόνων αντίστοιχο με αυτό της Δήλου των ιστορικών χρόνων» καταλήγει ο κ. Ρένφριου.

H τριετής κατ' αρχάς ανασκαφική έρευνα την οποία θα αρχίσει ο ίδιος στην ίδια λεηλατημένη περιοχή έκτασης 25 X 25 μέτρων περίπου στοχεύει επομένως σε συγκεκριμένα σημεία: επρόκειτο για ένα εμπορικό κέντρο, όπως πιστευόταν παλιά; Μήπως ήταν ένα μεγάλο κέντρο, εργαστήριο παραγωγής ειδωλίων; Ή εν τέλει ήταν θρησκευτικό κέντρο;

«Ο οικισμός υπάρχει στη νησίδα Δασκαλιό που ήταν ενωμένη στην αρχαιότητα με την απέναντι ακτή, τον Κάβο, και αν υπάρχει εργαστήριο θα το βρούμε» λέει ο κ. Ρένφριου.

Σημαντική όμως πλέον θεωρείται και η συμβολή της μελέτης της αρχαιολόγου κυρίας Πέγκυς Σωτηρακοπούλου «Ο θησαυρός της Κέρου. Μύθος ή πραγματικότητα» (εκδόσεις Καπόν), η οποία της ανατέθηκε από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Επιστροφή

Ολα τα μεγάλα μουσεία του κόσμου αλλά και ιδιωτικές συλλογές κατέχουν σήμερα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια. Το γεγονός ότι όλα είναι προϊόντα αρχαιοκαπηλίας είναι αδιαμφισβήτητο. H επιστροφή τους όμως στην Ελλάδα για λόγους νομικούς δεν μπορεί να επιτευχθεί. Τουλάχιστον ας σταματήσει εδώ η αρχαιοκαπηλία, λέει ο κ. Ρένφριου, καθώς τη θεωρεί τη μεγαλύτερη μάστιγα όχι μόνο εναντίον του πολιτισμού αλλά και της επιστήμης. «Ολες μας οι προσπάθειες ας συγκλίνουν σε αυτό» λέει. Για ένα άλλο ανοιχτό μέτωπο για την Ελλάδα όμως, την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο, έχει μια πιο σύνθετη άποψη. «Εκεί δεν είναι τα πράγματα τόσο απλά» λέει. «Απαιτείται διάλογος και συμφωνία μεταξύ των δύο χωρών με την αιγίδα και της UNESCO. Μόνο μέσα από έναν διάλογο θα δούμε ακριβώς τι θέλουμε να γίνει» καταλήγει.

H μυστηριώδης νήσος
Κέρεια ή Κερία ονομαζόταν στην αρχαιότητα το νησί, με την πρώτη αναφορά του ονόματός του να γίνεται το 425 π.X., σε μια επιγραφή με τα ονόματα των φορολογουμένων συμμάχων της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ορεινή, άγονη και χωρίς δυνατότητες εύκολης πρόσβασης, η Κέρος διαθέτει ως κυριότερο πέτρωμα το μάρμαρο και μάλιστα το λευκό και λεπτόκοκκο επικρατεί των άλλων.

Κατά τον Μεσαίωνα η Κέρος χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο πειρατών ενώ στα νεότερα χρόνια και ως το 1952 αποτελούσε ιδιοκτησία της μονής της Παναγίας Χοζοβιώτισσας της Αμοργού και εν συνεχεία περιήλθε στη Γεωργική Υπηρεσία, από την οποία παραχωρήθηκε σε βοσκούς. Σήμερα κατοικείται εποχικά και διοικητικά ανήκει στα Κουφονήσια.

Το ΒΗΜΑ, 29/01/2006