eyploia.aigaio-net.gr - ΑΝΑΒΑΘΜΙΔΕΣ

Η ανάπτυξη του πολιτισμού στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά είναι σαφώς συνδεδεμένη με την καλλιέργεια της γης και την ανάπτυξη της γεωργίας, στο πλαίσιο των κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων αλλά και των γεωργικών τεχνικών που ήταν διαθέσιμα σε κάθε χρονική περίοδο από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας.

Σε πρώτη ματιά, τα νησιά από τη Σαμοθράκη και τη Λήμνο, μέχρι τη Σύμη και τη Χάλκη, δημιουργούν στον παρατηρητή την εντύπωση της άγονης, ξερής γης. Το τοπίο χαρακτηρίζεται από ανώμαλο ανάγλυφο. Πτυχώσεις και ρήγματα δημιουργούν ένα κατακερματισμένο σύνολο από λόφους, απότομα βουνά μέσου υψόμετρου και βράχια. Εδώ, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν υπάρχουν σημαντικές πεδινές εκτάσεις. Εύλογα λοιπόν γεννάται το ερώτημα: πού είναι το χώμα; Πού είναι η καλλιεργούμενη έκταση: Πώς αναπτύχθηκε αυτός ο πολιτισμός;

Η παρατήρηση των νησιωτικών κοινωνιών αναδεικνύει τη δυναμικότητα της ζωής στη Μεσόγειο, που ξεπερνά τα εμπόδια, τα οποία προέρχονται από το εχθρικό γήινο ανάγλυφο. Οι λιγοστοί φυσικοί πόροι, έδαφος και νερό, έχουν αξιοποιηθεί στο έπακρο και η αειφορία τους είναι θέμα που στηρίζεται καθαρά στον ανθρώπινο μόχθο. Η καλλιέργεια της γης είναι σκληρή, αφού απαιτεί την αέναη προσπάθεια των καλλιεργητών για τη συντήρηση και την απόδοσή της. Το πρόβλημα των περιορισμένων πόρων αντιμετωπίστηκε με τα δημιουργία των αναβαθμίδων, που επέτρεψαν την καλλιέργεια στις επικλινείς εκτάσεις με επιτυχία, έδωσαν τη δυνατότητα για αξιοποίηση των πηγαίων υδάτων, προστάτεψαν τις περιοχές αυτές από τη διάβρωση, βοήθησαν στη συγκράτηση του νερού της βροχής και τροφοδότησαν τον πληθυσμό με αγροτικά προϊόντα.
Η ζωή στα νησιά, έστω και αν δεν είναι εύκολη, δεν είναι αδύνατη. Η δουλειά στις πλαγιές των βουνών και των λόφων, όπου συχνά ακόμη και τα οικιακά ζώα δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν, είναι σκληρή και απαιτεί μεγάλο κόπο. Το χώμα, γεμάτο πέτρες, πρέπει να καθαριστεί με τα χέρια και πρέπει να συγκρατηθεί για να μη χαθεί. Τη λύση τη δίνουν οι αναβαθμίδες, που εξουδετερώνουν την κλίση του βουνού ή του λόφου και αξιοποιούν στους τοίχους αντιστήριξης (δεσιές) τις πέτρες που πρέπει να απομακρυνθούν από το χώμα. Οι αναβαθμίδες επιμηκύνουν το χρόνο παραμονής του νερού της βροχής στην επιφάνεια του εδάφους και συμβάλλουν κατά συνέπεια στην κατείσδυση του στους υπόγειους υδροφορείς και ενδεχομένως στην εμφάνισή του σε χαμηλότερες περιοχές, με τη μορφή των πηγαίων νερών.
Η γεωργία και η συντήρηση των πόρων στα νησιά αυτά στηρίζεται σε δουλειά κοπιαστική, ατελείωτη.
Οι αναβαθμίδες μπόρεσαν να διασφαλίσουν τα απαραίτητα για τη διατροφή είδη στο νησιώτη, που διατρέφεται λιτά αλλά με μια σημαντική ποικιλία προϊόντων. Εδώ, κάτω από τα καλλιεργούμενα δένδρα, ελιές οπωροφόρα, βελανιδιές, συγκαλλιεργείται το σιτάρι, το κριθάρι, τα όσπρια, βασικά διατροφικά είδη, αλλά και το αμπέλι. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι στην αρχαιότητα κάθε νησί φημιζόταν για κάποιο από τα κρασιά του. Στις αναβαθμίδες αξιοποιούνται με τρόπο θαυμαστό τα ελάχιστα διαθέσιμα πηγαία νερά, στους κήπους ή στα περιβόλια, για την παραγωγή λαχανικών και φρούτων και εδώ θα τραφούν μετά τη συγκομιδή τα κατοικίδια ζώα.
Είναι προφανές ότι η ζωή στα νησιά υπήρξε άμεσα συνδεδεμένη με τις αναβαθμίδες. Ακόμη και σήμερα, που οι επιταγές της αγοράς επιβάλλουν την υπό οικονομικούς όρους παραγωγή των γεωργικών προϊόντων, ώστε να φτάνουν σε χαμηλές τιμές στον καταναλωτή, το σύστημα της καλλιέργειας σε αναβαθμίδες στα νησιά, ανθίσταται στον ανταγωνισμό της εκμηχανισμένης γεωργίας. Η προσπάθεια των νησιωτών να παραμείνουν καλλιεργητές, παρά τις αντιξοότητες που παρουσιάζονται υπό τους σύγχρονους όρους παραγωγής, τους οδήγησε στην καλλιέργεια ειδών, τα οποία αξιοποιούν αυτό τον ελάχιστο παραγωγικό χώρο, που συχνά περιχαρακώνεται γύρω από ένα και μόνο δέντρο. Η ελαιοκαλλιέργεια στη Λέσβο και τα αμπέλια στη Λήμνο, στη Σάμο, στη Σαντορίνη και στην Πάρο, που επιβλήθηκαν πλέον ως μονοκαλλιέργεια, αιώνες τώρα καλλιεργούνται στις αναβαθμίδες.
(Στην Απάνω Μεριά της Σύρου καλλιεργούνται λόγω της έλλειψης νερού, παραδοσιακά, όπως και σε αρκετά Κυκλαδονήσια, τα άνυδρα κηπευτικά που συνήθως είναι μικρού μεν μεγέθους αλλά εξαιρετικής ποιότητος. Η άνυδρη καλλιέργεια προϋποθέτει μιαν ιδιαίτερα κοπιαστική διαδικασία συνεχούς σκαψίματος και ανανέωσης του χώματος.)
Η επιλογή των καλλιεργειών αυτών αποτελεί θαυμαστό παράδειγμα διαχείρισης του αγροτικού χώρου, σύμφωνα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν. Τα συγκεκριμένα είδη, εκτός από το ότι αξιοποιούν τα μικρής παραγωγικότητας αβαθή και φτωχά εδάφη των νησιών, στηρίζονται αποκλειστικά στο νερό των βροχοπτώσεων και δεν απαιτούν ιδιαίτερες εισροές για την παραγωγή τους. Συμβάλλουν με τον τρόπο αυτό στην συντήρηση του αγροτικού τοπίου και των φυσικών πόρων.
Σήμερα που η τουριστική αξιοποίηση αποτελεί για τα νησιά μας την πρώτη οικονομική δραστηριότητα, η συντήρηση της φυσιογνωμίας τους, κατά συνέπεια αυτού του ίδιου του προσφερόμενου τουριστικού προϊόντος, αλλά και η κάλυψη μιας από τις βασικότερες ανάγκες τους, του νερού ύδρευσης, περνά σίγουρα μέσα από τη διατήρηση των αναβαθμίδων. Αυτή, όσο και αν είναι δαπανηρή, κρίνεται αναγκαία, και για το λόγο ότι οι αναβαθμίδες αποτελούν ένα ακόμη μνημείο συσσωρευμένης ανθρώπινης εργασίας αιώνων, που οφείλουμε να το σεβαστούμε και να το προστατέψουμε.
Χριστίνα Γιούργα και Αγγέλα Λούμου

Σημείωση 1ο Τεύχος