Ένα μεγάλο κεφάλαιο της πολιτιστικής κληρονομιάς της Σάμου είναι τα βιομηχανικά της κτίρια. Ακόμα κι όταν δεν είναι μεγάλα και εντυπωσιακά συνθέτουν ένα δίκτυο κτιρίων εγκατεσπαρμένων σε ολόκληρο το νησί που απεικονίζουν τις οικονομικές δραστηριότητες και που η ιστορία τους περικλείει τις αγωνίες και τους καημούς πολλών γενεών ανθρώπων σ' αυτόν τον τόπο. Ελαιοτριβεία, κρασαποθήκες και αποθήκες εμπορίου, βυρσοδεψεία, καπνεργοστάσια και αλευρόμυλοι συναπαρτίζουν τη μεγάλη βιομηχανική κληρονομιά που έφτασε από τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Η ύπαρξη πολλών βιομηχανικών κτιρίων έχει απεικονισθεί ακόμα και στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου που ι συνοπτικά περιγράφει την ιστορία της Σάμου σε λίγους στίχους.

Εδώ, πριν από χρόνια,
είχε ακμάσει το εμπόριο,
Βυρσοδεψεία περίφημα,
μεγάλες εταιρίες
Οινοπνευματωδών ποτών,
εδώ το ξακουστό κρασί κι ακόμα...,

Οι βιοτεχνίες των βυρσοδεψείων ξεκίνησαν πρώτα από το Βαθύ, χαρακτηρίζοντας μάλιστα μιαν ολόκληρη συνοικία, τα Ταμπάκικα. Όμως δεν εξελίχτηκαν σε ακμάζουσα βιομηχανία. Από τη μια η γειτνίασή τους με την πρωτεύουσα της Ηγεμονίας, από την άλλη ο κλειστός κόλπος του Βαθιού δεν ευνόησαν την δημιουργία μεγάλων εγκαταστάσεων. Αντίθετα στο Καρλόβασι και μάλιστα την περιοχή του όρμου Νέου Καρλοβάσου ο χώρος ευνοούσε την ίδρυση και λειτουργία μεγάλων βυρσοδεψείων που στην τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα μετεξελίχθηκαν από βιοτεχνίες σε βιομηχανίες, οι οποίες πέρασαν δυναμικά το κατώφλι του 20ου  αιώνα, προόδευσαν κι έφτασαν σε ακμή μέχρι περίπου το Ι929. Από κει και πέρα ι επηρεάσθηκαν πρώτα από την παγκόσμια οικονομική κρίση, έπειτα από τον 20 παγκόσμιο πόλεμο και την κατοχή, σταδιακά παρήκμασαν μέχρι που μετά τον πόλεμο έκλεισαν το ένα μετά το άλλο καταλείποντας εντυπωσιακά κτίρια, άλλα σε καλή κατάσταση κι άλλα ερείπια που θυμίζουν ένα ένδοξο και οικονομικά δραστήριο παρελθόν.

Παρόμοια εξέλιξη είχαν και τα καπνεργοστάσια. Η φυλλoξήρα στα τέλη του 19ου αιώνα κατέστρεψε τα αμπέλια και αρκετοί αγρότες, με τις γνώσεις που είχαν αποκτήσει στη Μικρά Ασία, επιδόθηκαν στην καπνοκαλλιέργεια.
Η παραγωγή καλής ποιότητας καπνών ευνόησε την ανάπτυξη εμπορίου και την ίδρυση εργοστασίων. Στο Βαθύ οικοδομήθηκαν μεγαλοπρεπή κτίρια των Πασχάλη, Καραθανάση, Στεφάνου αρχικά και αργότερα του Σούτου, του Hermann Spierer, του Λουί Μάρκ.

Αντίστοιχα στο Καρλόβασι του Πανέρη, Ιγγλέσση, Περδίκη και άλλων. Τα σαμιακά τσιγάρα, όπως και τα δέρματα ταξίδεψαν σε μακρινά μέρη του κόσμου μέχρι την ?πω Ανατολή και έφεραν κέρδη πολλά. Η κερδοφορία εκείνη απεικονίσθηκε όχι μόνο στα εντυπωσιακά κτίρια των εργοστασίων αλλά και στα καλαίσθητα αρχοντικά που κοσμούν μέχρι σήμερα το Βαθύ και το Καρλόβασι. Μετά τον πόλεμο, ωστόσο, και η βιομηχανία καπνού στη Σάμο και η καπνοκαλλιέργεια πήραν την κάτω βόλτα. Τα πρώην καπνοχώραφα γέμισαν με ελιές ή αμπέλια. Κρασί και λάδι είναι και σήμερα, όπως και παλιότερα, τα σπουδαιότερα αγροτικά προϊόντα του νησιού.

Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα οι οικονομικές δραστηριότητες στράφηκαν στις τουριστικές επιχειρήσεις που αποδείχτηκαν πολύ πιο προσοδοφόρες από τις άλλες τις προπολεμικές αγροτικές και βιομηχανικές. Η αποβιομηχάνιση προχώρησε με ταχύτατου ς ρυθμούς αφήνοντας αλλού ερείπια κι αλλού μεγάλα κτίρια με τον εξοπλισμό τους πολλές φορές και τη μεγάλη αμηχανία για το πώς θα μπορούσαν να ξαναχρησιμοποιηθούν. Οι ανάγκες της ζωής αδήριτες καθορίζουν επιλογές σε κάθε τι, ασφαλώς και στη διαχείριση και χρήση των παλαιών κτιρίων.

Η επανάχρηση των βιομηχανικών κτιρίων του ελλαδικού χώρου ήταν το θέμα ενός μεγάλου συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στο Βόλο από τις 22 μέχρι τις 25 Νοεμβρίου 2007, στο οποίο είχα την ευκαιρία να συμμετάσχω και να παρουσιάσω συνοπτικά τις προοπτικές για το παρόν και το μέλλον των βιομηχανικών κτιρίων (βυρσοδεψείων και καπναποθηκών) της Σάμου. Το συνέδριο είχε οργανωθεί από το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Επιτροπής για τη διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (T.I.C.C.I.H.) και είχε τίτλο «Το τέλος των γιγάντων: Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων».

Έγιναν πάνω από 50 ανακοινώσεις σ' έναν χώρο ταιριαστό με την προβληματική του συνεδρίου, στο πρώην καπνεργοστάσιο του Herman Spierer, στο οποίο στεγάζεται το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας του Βόλου, τα Αρχεία και η Δημοτική Βιβλιοθήκη. Ένα παλιό εργοστάσιο -αποθήκη χρησιμοποιείται στις μέρες μας ως πνευματικό ίδρυμα, χωρίς να αλλάξει καθόλου το περίβλημά του και χωρίς άστοχες και άκομψες επεμβάσεις.

Όλοι οι σύνεδροι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο εξέφρασαν την αγωνία τους για το μέλλον των βιομηχανικών κτιρίων στην Ελλάδα, για τη διατήρηση αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η επανάχρηση των βιομηχανικών κτιρίων είναι μια ανάγκη ζωής. Όμως τα βιομηχανικά κτίρια ενός τόπου αποτελούν τεκμήρια ιστορίας και αυτό δεν πρέπει να παραγνωρίζεται. Ταυτόχρονα αποτελούν και στοιχεία της φυσιογνωμίας του, ενδείξεις των επιλογών της τοπικής αλλά και ευρύτερης κοινωνίας, δηλώνουν αισθητικές αντιλήψεις, τεχνικές και πολλά άλλα. Όλα αυτά δεν πρέπει να χάνονται στο όνομα της λεγόμενης αξιοποίησης. Αυτό σημαίνει ότι οι όποιες επεμβάσεις στα κτίρια αυτά, προκειμένου να ξαναχρησιμοποιηθούν, οφείλουν να σέβονται το χαρακτήρα τους, την αισθητική τους και την ιστορία τους. Οι σύνεδροι, αρχιτέκτονες οι περισσότεροι και άλλοι ειδικοί, τόνισαν ότι στις μέρες μας υπάρχουν πάμπολλες λύσεις και τεχνικές που, όταν εφαρμοσθούν, μπορούν να διατηρήσουν τη φυσιογνωμία των κτιρίων. Από την άλλη τα εγκαταλελειμμένα κτίρια δεν πρέπει να αφήνονται στην τύχη τους και να φθείρονται ανεπανόρθωτα από το χρόνο. 

Στη Σάμο υπάρχουν αρκετά βιομηχανικά κτίρια, στο Βαθύ και Καρλόβασι κυρίως, αλλά και στο Πυθαγόρειο και στον Μαραθόκαμπο. Επίσης πολλές πρώην αποθήκες κρασιών στο Μαλαγάρι και ?γιο Κωνσταντίνο. Σχεδόν όλα τα κτίρια έχουν εγκαταλειφθεί ή έχουν αλλάξει χρήση. Πολλά από αυτά έχουν ερειπωθεί (όπως οι αποθήκες Μισσίρ), άλλα έχουν αλλάξει χρήση με παρεμβάσεις στο κέλυφός τους (π.χ. καπναποθήκες Λουιμάρκ, Νικολαρεΐζη), αλλά ελάχιστοι από τους σημερινούς Σαμιώτες γνωρίζουν την ιστορία τους και πώς χρησιμοποιούνταν αυτά τα κτίσματα.

?λλα παραμένουν αχρησιμοποίητα χωρίς οι ιδιοκτήτες τους να μπορούν να επέμβουν διότι έχουν κριθεί διατηρητέα και υπόκεινται στις δεσμεύσεις της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων (π.χ. καπνεργοστάσιο Στεφάνου).

Στο Καρλόβασι ισχύουν τα ίδια περίπου. Μερικά βυρσοδεψεία που συνορεύουν με τη θάλασσα, εγκαταλελειμμένα, έχουν υποστεί φθορές ανεπανόρθωτες, ?λλα επισκευάζονται από ιδιώτες και, ευτυχώς, αρκετά βυρσοδεψεία που συγκροτούν μια βιομηχανική ζώνη έχουν απαλλοτριωθεί από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου με σκοπό να επισκευασθούν και να στεγάσουν τη Σχολή Θετικών Επιστημών. Παράλληλα ένα από τα κτίρια αυτά επισκευάζεται από το δήμο Καρλοβασίων για να στεγάσει το Μουσείο Βυρσοδεψείας της Σάμου, Οι ανωτέρω χρήσεις είναι από τις πιο αποτελεσματικές ώστε όχι μόνο να διασωθούν τα κτίρια, αλλά να αναβαθμιστεί και ο ρόλος τους και η περιοχή τους. Τα βιομηχανικά κτίρια αποτελούν μια πολύ σημαντική κληρονομιά για την ιστορία του νησιού μας. Είναι νομίζω καιρός και η τοπική αυτοδιοίκηση και η τοπική κοινωνία να δείξουν ενδιαφέρον, να γνωρίσουμε τη ιστορία αυτών των κτιρίων και μαζί την δράση των ανθρώπων που τα οικοδόμησαν και εργάσθηκαν σ' αυτά.

Χ. Λάνδρος
Προϊστάμενος ΓΑΚ
Αρχείων Νομού Σάμου