Κατά την ερευνητική δράση του Αρχιπελάγους στο Αιγαίο, ταξιδεύοντας καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου στα νησιά και δουλεύοντας κοντά στις τοπικές κοινωνίες, προσπαθούμε να καταγράψουμε και να κατανοήσουμε, τόσο με επιστημονικούς όσο και με κοινωνικούς όρους, τους παράγοντες που συμβάλλουν στη σημαντική υποβάθμιση του περιβάλλοντος των νησιών, έτσι ώστε να μπορέσουμε να βοηθήσουμε στην επίλυση αυτών των περιβαλλοντικών προβλημάτων.

Δύο βασικοί παράγοντες υποβάθμισης είναι η εξαφάνιση με ταχύς ρυθμούς των τοπικών ποικιλιών φυτών ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα νησιά, αλλά και η ολοένα αυξανόμενη απομάκρυνση από τις παραδοσιακές μεθόδους βιολογικής καλλιέρχειας, και η χρήση χημικών πρόσθετων, ακόμα και στις μικρής κλίμακας καλλιέργειες, με σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία των νησιωτών, αλλά και των χερσαίων και θαλάσσιων οικοτόπων.

Η συνεχής και συστηματική εξαφάνιση των τοπικών ποικιλιών φυτών, θα μας φέρει σύντομα στο σημείο να ακούγεται αστείο το δίλλημα κατά πόσο θέλουμε να καταναλώνουμε μεταλλαγμένα ή όχι. Όταν εξαφανιστούν οι τοπικές ποικιλίες καλλιεργήσιμων φυτών, θα εξαφανιστούν και οι επιλογές μας.

Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου

Οι κοινωνίες των νησιών, επιβίωσαν επί χιλιετίες καλλιεργώντας τις μοναδικές νησιωτικές ποικιλίες οπωροκηπευτικών φυτών. Οι ποικιλίες αυτές χρειάστηκαν αιώνες για να προσαρμοστούν γενετικά στις ιδιαίτερες συνθήκες των διαφορετικών νησιών, όπως για παράδειγμα η έλλειψη νερού, οι έντονοι άνεμοι, το φτωχό σε θρεπτικά συστατικά χώμα, τα τοπικά φυτοπαθογόνα.

Η γεωγραφική απομόνωση των νησιών, οδήγησε στην ανάπτυξη μεγάλου αριθμού διαφορετικών τοπικών ποικιλιών, οι οποίες είναι προσαρμοσμένες στις εδαφοκλιματικές συνθήκες του κάθε νησιού. Έτσι μπορούν να αναπτύσσονται έχοντας καλή απόδοση, περιορισμένες ανάγκες σε νερό και θρεπτικά συστατικά, ενώ μπορούν να αμύνονται στους φυσικούς τους εχθρούς. Δηλαδή μπορούν να καλλιεργούνται χωρίς να χρειάζονται χημικά λιπάσματα ή φυτοφάρμακα.

Ενώ χρειάζονται αιώνες για να εξελιχθούν οι τοπικές ποικιλίες φυτών, σε λίγες μόνο δεκαετίες βλέπουμε ότι σε ολόκληρη την Ελλάδα, οι τοπικές ποικιλίες εξαφανίζονται με ιδιαίτερα ανυσυχητικούς ρυθμούς. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι στην Ελλάδα, σε λίγες μόνο δεκαετίες, από τις 200 ποικιλίες σταριού που καλλιεργούνταν, έχουν μείνει μόνο 20, δηλαδή μειώθηκαν κατά 92%. Επίσης, πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι μόνο το 2-3 % των ποικιλιών λαχανικών που υπήρχαν πριν 50 χρόνια στην Ελλάδα έχει διασωθεί υπό καλλιέργεια μέχρι τις μέρες μας.

Προσπαθώντας να προσεγγίσει αυτό το δύσκολο πρόβλημα, το Αρχιπέλαγος δημιούργησε την άνοιξη του 2005 την Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου, η οποία εδρεύει στην ερευνητική βάση στις Ράχες Ικαρίας, και έχει ως στόχο τη συγκέντρωση και μακροχρόνια φύλαξη σπόρων, καθώς και τον πολλαπλασιασμό και τη διάδοση της καλλιέργιας των τοπικών ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτών από τα νησιά του Αιγαίου. Παράλληλα συγκεντρώνονται και σπόροι από ενδημικά, προστατευόμενα και άλλα είδη χλωρίδας των νησιών. Η ανάγκη δημιουργίας της Τράπεζας Σπόρων ήταν επιτακτική, καθώς τα τελευταία χρόνια κατά την ερευνητική μας δράση στο Αιγαίο, παρατηρούμε ότι οι τοπικές ποικιλίες εξαφανίζονται χρόνο με το χρόνο, ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα νησιά.

Η Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου βρίσκεται σε συνεργασία με την Τράπεζα Σπόρων Φυτογενετικού Υλικού του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας, με μη-κυβερνητικές οργανώσεις και φορείς που δραστηριοποιούνται σε αυτό τον τομέα, καθώς και με συλλόγους αγροτών. Στον πρώτο χρόνο λειτουργίας της, η Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου συγκέντρωσε περισσότερες από 340 ποικιλίες καλλιεργήσιμων φυτών από διάφορα νησιά, και σπόρους από περισσότερα από 100 είδη νησιωτικής χλωρίδας. Οι σπόροι φυλλάσονται υπό κατάλληλες συνθήκες για μακροχρόνια συντήρηση, καλλιεργούνται πειραματικά για μορφολογική παρατήρηση έτσι ώστε να εξεταστεί ο τυχόν βαθμός επιμόλυνσής τους, και έπειτα καλλιεργούνται με στόχο τον πολλαπλασιασμό σπόρων και τη διανομή τους κατ’ αρχην σε επιλεγμένους αγρότες των νησιών. Οι αγρότες αυτοί, που χρησιμοποιούν τοπικές ποικιλίες για τις καλλιέργειές τους, είναι σε συνεργασία με τους επιστήμονες του Αρχιπελάγους, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι καλλιεργούν υπό ασφαλείς συνθήκες, δηλαδή συνθήκες τέτοιες που αποκλείουν κίνδυνο επιμόλυνσης από ξένες ποικιλίες, αλλά και που θα επιτρέπουν τον πολλαπλασιασμό των τοπικων ποικιλίων, με μεθόδους βιολογικής καλλιέργειας, χωρίς τη χρήση χημικών χημικών φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων.

Ταξιδεύοντας ανάμεσα στα νησιά του Αιγαίου καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, και υλοποιώντας έρευνα και δράσεις προστασία στο θαλάσσιο και χερσαίο περιβάλλον των νησιών, το Αρχιπέλαγος στοχεύει και στη συγκέντρωση των εκατοντάδων νησιωτικών ποικιλιών, που συνεχίζουν να επιβιώνουν ακόμα και σήμερα. Παράλληλα όμως το Αρχιπέλαγος προσπαθεί να ενημερώσει και να ευαισθητοποιήσει τις κοινωνίες των νησιών, για την ανάγκη σωστής φύλαξης των τοπικών ποικιλιών καλλιεργούμενων ειδών φυτών, αλλά και για τις μεθόδους με τις οποίες μπορούν να καλλιεργούνται χωρίς κίνδυνο επιμόλυνσης, αλλά και χωρίς τη χρήση χημικών πρόσθετων.

Πως επιμολύνονται και εξαφανίζονται οι τοπικές ποικιλίες

Έως και τα μέσα του περασμένου αιώνα, οι αγρότες των νησιών καθώς και στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας καλλιεργούσαν σχεδόν αποκλειστικά τοπικές ποικιλίες, και κάθε χρόνο φύλαγαν τους σπόρους για την καλλιέργεια της επόμενης χρονιάς. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, όλο και περισσότεροι αγρότες (τόσο οι επαγγελματίες, όσο και αυτοί που καλλιεργούν για να καλύψουν τις ανάγκες της οικογένειας) αγοράζουν τους σπόρους για τις καλλιέργειές τους. Οι σπόροι που είναι διαθέσιμοι στο εμπόριο είναι από ξένες προς τα νησιά ποικιλίες, αλλά δυστυχώς πολύ συχνά είναι και υβριδισμένοι. Οι υβριδισμένοι σπόροι έχουν υποστεί πολλές κατευθυνόμενες εργαστηριακές διασταυρώσεις. Ως αποτέλεσμα έχουν μεγάλη παραγωγή την πρώτη χρονιά της καλλιέργειάς τους, με την προϋπόθεση ότι θα τους παρέχονται μεγάλες ποσότητες νερού, θρεπτικών συστατικών (με χημικά ή βιολογικά λιπάσματα), ενώ επίσης θα πρέπει να προστατευθούν από τα τοπικά φυτοπαθογόνα (με χημικά ή βιολογικά φυτοφάρμακα) στα οποία είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Οι εργαστηριακές διασταυρώσεις των υβριδίων, πέραν από την υψηλή παραγωγή τους δίνουν και ένα άλλο χαρακτηριστικό: ο σπόρος αποδυναμώνεται μετά την πρώτη καλλιέργεια, και εάν καλλιεργηθεί δεύτερη φορά δίνει ελάχιστη παραγωγή, δηλαδή ο αγρότης αναγκάζεται πλέον να αγοράζει κάθε χρόνο τους απαραίτητους σπόρους ή φυντάνια (αφού δεν μπορεί πια να τα παράγει).

Ο μεγάλος όμως κίνδυνος που προκύπτει από την ανεξέλλεγκτη καλλιέργεια υβριδίων είναι ότι κατά την γονιμοποίηση τους, μέσω των εντόμων ή του αέρα, μπορούν να επιμολύνουν τοπικές ποικιλίες που βρίσκονται έως και 2 χλμ. μακριά. Έτσι οι τοπικές ποικιλίες που πολλοί αγρότες προσπαθούν ακόμα να διατηρούν και να καλλιεργούν, συχνά επιμολύντονται εν αγνοία τους.

Όταν μία τοπική ποικιλία επιμολυνθεί, ο επόμενός της σπόρος θα αποκτήσει χαρακτηριστικά του υβριδίου, και το κυριότερο θα εξασθενίσει η δυνατότητα του να σχηματίζει παραγωγικούς σπόρους. Πρέπει να επισημανθεί όμως, ότι επιμόλυνση μπορεί να συμβεί μόνο ανάμεσα σε φυτά του ίδιου είδους και όταν αυτά ανθοφορούν την ίδια περίοδο.

Προτεινόμενη μικρότερη απόσταση απομόνωσης μεταξύ των σταυρογονιμοποιούμενων και αυτογονομοποιούμενων φυτών

Τι μπορούμε να κάνουμε?

Για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε αυτή την κατάσταση, πρέπει να κινητοποιηθούμε τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Για παράδειγμα, οι αγρότες ενός οικισμού, χωριού, ή ακόμα κι ενός νησιού, μπορούν να πάρουν μία συλλογική απόφαση, έτσι ώστε να σταματήσουν να εισάγονται στην περιοχή τους σπόροι ή φυντάνια από υβρίδισμένες ποικιλίες. Επίσης η εισαγωγή αυτών, μπορεί να σταματησει σε τοπικό επίπεδο και με σχετική απόφαση των τοπικών γεωργικών συνεταιρισμών, εμπόρων γεωργικών προιόντων, αλλά και των γεωπόνων, οι οποίοι συχνά εμπορεύονται υβρίδια, αντί να συμβουλεύουν τους αγρότες ενάντια στη χρήση τους.

Πρέπει να επισημάνουμε, ότι ακόμα και στους σπόρους που διατίθενται στο εμπόριο με πιστοποιητικά ότι δεν είναι υβριδισμένοι, συχνά βρίσκονται ανάμεσα τους (κατά τύχη?) σπόροι υβριδίων. Επομένως η λύση για να διατηρούμε καθαρές τις ποικιλίες που καλλιεργούνται, είναι να επιστρέψουμε στην πρακτική που εδώ και πολλούς αιώνες και εώς και πριν από λίγες δεκαετίες εφαρμοζόταν από τους αγρότες: συλλογή, σωστή φύλαξη και ανταλλαγή των τοπικών ποικιλιών σπόρων. 

Πρέπει να κινητοποιηθούμε άμεσα, δεδομένου ότι έχουμε βρεθεί τελείως ανέτοιμοι, απέναντι σε μία κατάσταση επικίνδυνα οργανωμένη και δρομολογημένη, για τον έλεγχο των διατροφικών πηγών του κόσμου. Όπως επισημαίνει και ο κ Νίκος Σταυρόπουλος, προϊστάμενος της Τράπεζας Γενετικού Υλικού της Ελλάδας, στο ΕΘΙΑΓΕ: « Όποιος ελέγχει το γενετικό υλικό των φυτών, ελέγχει την παγκόσμια διατροφή για το μέλλον. Οι μεγάλες εταιρείες παράγουν σπόρους για όλο τον κόσμο και έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν αυτό που θέλουν».
 

 Αγρονομική Έρευνα

H ολοένα αυξανόμενη απομάκρυνση από τις παραδοσιακές μεθόδους βιολογικής καλλιέρχειας, και η χρήση χημικών πρόσθετων, ακόμα και στις μικρής κλίμακας καλλιέργειες στα νησιά του Αιγαίου, έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των νησιωτών που καταναλώνουν αυτά τα γεωργικά προιόντα. Παράλληλα όμως «σκοτώνεται» η πανίδα του χώματος, και έτσι διακόπτεται ο φυσικός μηχανισμός εμπλουτισμού του χώματος με τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά και ως αποτέλεσμα η καλλιεργήσιμη γη χρειάζεται όλο και περισσότερα χημικά πρόσθετα. Επίσης μέσω της βροχής και του αέρα, η μόλυνση που προκαλείται από τα χημικά πρόσθετα επιβαρύνει γενικότερα τους χερσαίους και θαλάσσιους οικότοπους των νησιών και τους οργανισμούς που ζουν σε αυτά.

Με σκοπό να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα, το Αρχιπέλαγος, παράλληλα με τη δημιουργία και λειτουργία της Τράπεζας Σπόρων Αιγαίου, δραστηριοποιείται και γενικότερα στον τομέα της Αγρονομικής Έρευνας:
Δείγματα χώματος αναλύονται για την περιεκτικότητα τους σε θρεπτικά συστατικά. Σε συνέχεια παρέχονται συμβουλές στους αγρότες, όσον αφορά τα θρεπτικά στοιχεία που πρέπει να προσθέσουν στα χωράφια τους, ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας. Με τον τρόπο αυτό, ενθαρρύνονται οι πρακτικές αειφορικής - βιολογικής γεωργίας, χωρίς τη χρήση χημικών φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων.
Οι αναλύσεις αυτές γίνονται για ερευνητικούς σκοπούς, αλλά επίσης προσφέρονται δωρεάν στους αγρότες των νησιών. Οι αναλύσεις γίνονται στα εργαστήρια της ερευνητικής βάσης στην Ικαρία, αλλά και στην κινητή εργαστηριακή μονάδα, που βρίσκεται στο ερευνητικό σκάφος.Οργάνωση ομάδων βιοκαλλιεργητών, στα νησιά του αν. Αιγαίου, σε συνεργασία με την εταιρία πιστοποίησης βιολογικών προιόντων Βιοελλάς.
Πειράματα για τη χρήση εκχυλισμάτων από φυτά, φύκια και θαλάσσιους ασπόνδυλους οργανισμούς, ως φυσικά φυτοφαρμάκα,. Αυτή η μελέτη γίνεται σε συνεργασία με το Τμήμα Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίιου Αθηνών.
Μελέτη για την αειφορική διαχείριση και χρήση των λυμάτων από τα ελαιοτριβεία της Ικαρίας, καθώς και από άλλες απορριπτόμενες οργανικές ουσίες.
 

Χρήσιμες Πληροφορίες

Η γεωργική βιολογική ποικιλότητα
Νίκος Σταυρόπουλος, Στέλιος Σαμαράς, Α. Ματθαίου ΕΘΙΑΓΕ/ ΚΓΕΜΘ/ Τράπεζα Γενετικού Υλικού.
Αναδημοσίευση Πελίτι http://www.peliti.gr/georgiki%20biopikilotita.htm

Η προστασία και η διατήρηση του γενετικού υλικού
Νίκος Σταυρόπουλος, Στέλιος Σαμαράς, Α. Ματθαίου ΕΘΙΑΓΕ - ΚΓΕΜΘ - Τράπεζα Γενετικού Υλικού.
Αναδημοσίευση Πελίτι http://www.peliti.gr/prostasia%20kai%20diatirisi%20tou%20genetikou%20ilikou.htm

Συλλογή ντόπιων ποικιλιών
Ιταλική οργάνωση «κοινοτική τράπεζα σπόρων, για τη στρατηγική διατήρησης των ντόπιων ποικιλιών» & Καναδικό πρόγραμμα ντόπιων ποικιλιών «πώς να διατηρήσεις τους δικούς σου σπόρους». Αναδημοσίευση Πελίτι http://www.peliti.gr/syllogi_ntopion_pikilion.htm

Μανιφέστο για το μέλλον των Σπόρων
Πελίτι http://www.peliti.gr/manifesto.htm

Προτεινόμενη μικρότερη απόσταση απομόνωσης μεταξύ των σταυρογονιμοποιούμενων και αυτογονομοποιούμενων φυτών
Πελίτι http://www.peliti.gr/protinomeni%20apostasi.htm

Εποχή σποράς λαχανικών
Πελίτι http://www.peliti.gr/epoxi%20sporas.htm

Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (μεταλλαγμένα)
(Πανελλαδική Κίνηση κατά των Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών)
http://www.nogmos.gr/metallagmena/1.html

Δικαίωμα στο δικό μας Σπόρο
(ΑΙΓΙΛΟΠΑΣ - Δίκτυο για την Βιοποικιλότητα και την Οικολογία στην Γεωργία)
http://www.aegilops.gr/sporoi_georgou.doc

Π.Δ. 80/90 (ΦΕΚ 40/Α'/22-3-1990) περί "προστασίας του φυτικού γενετικού υλικού της χώρας"
(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων)
http://www.minagric.gr/Greek/data/FitogenetiPori/Kimena-Site/Thesmiko/PD_80-90_ΦΕΚ40-Α-90.pdf
.............................................................................................................................................

Αρχιπέλαγος Αιγαίου
Ινστιτούτο Θαλάσσιας & Περιβαλλοντικής Έρευνας
info@archipelago.gr
Ερευνητική Βάση Ικαρίας:
Τ.Θ. 1, Καστανιές, Ράχες, 83 301, Ικαρία
τηλ/ φαξ 22750 41673
Ερευνητική Βάση Αρκιών:
Αρκιοί, 85500, Πάτμος
τηλ/ φαξ 22470 34051
Κινητά τηλ.: 6932 274235, 6974 744949